O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Falsafa tarixida kategoriyalarga
yondashuvlarning xilma-xilligi

Sharq anʼanasida ham, qadimgi Yunonistonda ham

dialektika kategoriyalarining juftli xususiyati va ularning
ziddiyatli munosabatlarini hal qilishga ehtiyoj anglanadi.
Dialektika kategoriyalariga xos boʼlgan qarama-qarshiliklar
birligini tushuntirishga urinishlar jarayonida fikrlash va
borliqning qarama-qarshiliklarini birlashtiruvchi yagona
asosni topish yoʼlida izlanishlar olib borilgan. Mazkur
yondashuv natijasida dialektika kategoriyalari umumiy va fundamental xususiyat kasb etib borgan.


5-MАVZU: Bilish falsafasi

Reja:
1. Bilishning mohiyati va ahamiyati.
2. Bilishning turlari.
3. Ilmiy bilish, uning xususiyatlari va usullari.
4. Bilish va amaliyot
Insonning oʼzini qurshagan dunyoga boʼlgan munosabatlaridan biri bilishdir. Inson oʼz hayoti davomida faqat tashqi dunyoni, yaʼni tabiat va jamiyatnigina bilib qolmasdan, balki oʼzini, oʼzining ruhiy-maʼnaviy dunyosini ham bilib boradi.
Insonning dunyoni bilishini falsafa ham, boshqa hamma aniq fanlar ham oʼrganadi. Bunda aniq fanlar dunyoning turli aniq tomonlarini, ularning qonuniyatlarini va xususiyatlarini oʼrganadi va ochib beradi.
Falsafa esa, aniq fanlardan farqli ravishda, inson bilishining tabiati va mohiyatini nima tashkil qiladi? Uning eng muhim qonuniyatlari va xususiyatlari nimalardan iborat? degan savollarga javob qidirib va javob berib keldi. Shu sababli, falsafada inson bilishining falsafiy muammolari bilan shugʼullanmagan birorta ham falsafiy oqim, birorta ham faylasuf yoʼq. Аksincha, hamma falsafiy oqimlar va falsafiy yoʼnalishlar bu sohaga oid oʼz qarashlarining maʼlum tizimini ishlab chiqqanlar. Natijada, falsafada inson bilishining tabiati va mohiyati haqida turli xil taʼlimotlar, turli xil qarashlar va nazariyalar kelib chiqdi. Biz ularning baʼzilari bilan tanishib chiqamiz.
Bir guruh faylasuflar insondan, uning ongidan tashqari dunyo mavjud emas, dunyo faqat bizning ongimizda, bizning sezgi va idroklarimiz yigʼindisi (kompleksi va kombinatsiyalari) dan iborat xolos. Binobarin, biz oʼz sezgi va idroklarimiznigina bila olamiz, deyishadi.
Boshqa bir guruh faylasuflar esa insonning dunyoni va oʼzini bilishiga shubha bilan qaraydilar, inson dunyoni toʼliq bila olmaydi, deyishib, inson bilishini cheklaydi yoki dunyoni bilishni butunlay inkor qiladilar. Ulardan skeptitsizm taʼlimoti vakillari inson bilishining nisbiyligi, uning turli sharoitlar va vaziyatlar bilan bogʼliq ekanligini aytishib hamma eʼtirof qiluvchi, isbot talab qilmaydigan inson bilimlarining boʼlishi mumkinligiga shubhalanadilar. Falsafiy taʼlimotlardan biri boʼlgan agnostitsizm vakillari esa inson dunyoni bila olmaydi bilishga qodir emas, degan gʼoyani ilgari suradi. Masalan, ingliz agnostik faylasufi D.Yum taʼlimotiga koʼra, bilish obʼekti, bizning bilishlarimizning manbai obʼektiv borliq emas, balki subʼektiv sezgi va idroklarimizdir, biz oʼz sezgi va idroklarimiz chegarasidan tashqarida nima borligini bila olmaymiz, deyiladi.
Nemis faylasufi I. Kant esa insondan va uning ongidan tashqarida obʼektiv borliqning mavjudligini eʼtirof qilgan holda, undagi predmet va hodisalarni «narsalar biz uchun» va «narsalar oʼzida» ga boʼladi. Uning qarashicha, «narsalar biz uchun» ni inson bila oladi, «narsalar oʼzida»ni esa inson bila olmaydi. Kantning «narsalar biz uchun» bu insonni qurshab toʼrgan predmetlar va hodisalar, shu jumladan, tabiat ham. «Narsalar oʼzida» esa bular: erkinlik, oʼlmaslik, gʼayritabiiy kuchlar, xudo va shu kabilardir. Ularni inson hech qachon toʼliq bila olmaydi. Kant oʼz bilish nazariyasida eʼtiqodga oʼrin qoldirish, uni mustahkamlash uchun aqlni tanqid qiladi va cheklaydi. U inson aqlini nazariy va amaliy aqllarga boʼladi: amaliy aql, uningcha, cheklangan. Uning qarashicha, inson tajriba va amaliyot bilan har qanday bilimga ham ega boʼlavermaydi. Inson bilishida insonning tajribasiga bogʼliq boʼlmagan aprior (lotincha aprior soʼzidan olingan boʼlib oʼzbekchaga: tajribadan oldin, azaldan degani) bilimlar boʼladi. Bu aprior bilimlar tugʼma bilimlardir. Inson aqli bu bilimlarga tajribagacha ega boʼlgan boʼladi.
Kantning fikricha, falsafiy bilimlar ayni shunday aprior bilimlardan iborat. Kant ilmiy bilimning ishonchliligi va haqiqatliligi uning eng umumiyliligi va zaruriyligi bilan belgilanadi, deydi. Xullas Kant oʼz falsafasida bilish nazariyasini birinchi boʼlib falsafiy muammo sifatida atroflicha, har tomonlama qarab chiqqan faylasufdir.
Umuman, insonning borliqni bilishi masalasida izchil agnostitsizm, skeptitsizm bilan birikib ketib, nigilizmgaolib keladi.
Ilm va fan yutuqlariga asoslangan faylasuflar esa insonning dunyoni va oʼzini bilishni doimo eʼtirof etib kelganlar. Qadimgi yunon faylasuflari inson dunyoni va oʼzini bilishi, haqiqatga erishishi mumkin, deyishadi. Ular inson bilishining roli haqida ham hikmatli fikrlar aytishgan.
Oʼrta asr arab faylasuflarining ilgʼor vakillari xususan Markaziy Osiyo mutafakkirlari: Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulugʼbek, А. Navoiylar insonning dunyoni va oʼzini bilish masalasi haqida toʼxtalib, inson tabiat va jamiyatni hamda oʼzini bilishga qodir, inson bilishi sezgi va idroklardan boshlanib, tafakkurga tomon rivojlanib boradi, Inson aqli - faol, u inson bilishining asosiy qurolidir, deyishadi. Ular inson bilishi maʼlum narsalardan nomaʼlum narsalar tomon rivojlanib boradi deyishadi .
Tasavvuf falsafasi vakillari esa oʼz qarashlarida insonning hissiy bilishi tashqi bilishni tashkil qilishni, aqliy bilish esa ichki bilishni tashkil qilishini aytishib, ularning oʼzaro bogʼliqligini ham uqtirganlar. Shu bilan birga, ular inson dunyoni va oʼzini bilishi uchun kamolotga erishmogʼi lozim, Lekin bu kamolotga erishish quruq intilish bilan emas, balki oʼqib oʼrganish, bilimlarni va hunarlarni egallash jamiyatda boshqa kishilar bilan oʼzaro muloqotda va munosabatda boʼlish orqali yuzaga keladi, deyishadi.
XVII - XVIII asr Yevropa faylasuflari ham insonning dunyoni va oʼzini bilish haqidagi qimmatli fikrlarni bildirishadi. Masalan, ingliz faylasufi F.Bekon, inson bilishi sezgilardan boshlanadi, bilishning manbai tajribadir, sezgilar orkali olingan dalillarni inson tafakkur yordamida qayta ishlab chiqadi, deydi. U inson bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bogʼliq ekanligini ularga xizmat qilishi lozimligini aytadi. Frantsuz faylasufi Dekart esa insonning dunyoni va oʼzini bilishi masalasi haqida toʼxtalib, birdan bir toʼgʼri bilish tafakkurdir, deydi. Inson bilishning haqiqatliligi tajriba bilan emas, balki aql bilan aniqlanadi, deb bilishda sezgi aʼzolarining faoliyatiga ishonmaydi.
Frantsuz maʼrifatparvarlari: Didro, Golьbax, Gelьvetsiy, Volьter va Lametrilar esa insonning bilish masalasida fikr yuritishib, sezgilar tafakkurning asosi ekanligini, ular inson bilishining quyi boshlangʼich bosqichi, tafakkur esa eng yuqori, murakkab bosqichi ekanligini aytishadi.
Nemis klassik falsafasining buyuk vakili Gegelь esa inson bilishini mutlaq ruhning inson qiyofasida oʼz-oʼzini anglashidir, deydi.
Nemis klassik falsafasining soʼnggi vakili L.Feyerbax esa insonning dunyoni bilishini eʼtirof etib; dunyo insondan va uning ongidan tashqarida mavjud, inson bilishi tabiatning uning sezgilari va tafakkuridagi toʼgʼri inʼikosi ekanligini aytadi. Insonda, deydi u, dunyoni bilish uchun qancha sezgi aʼzosi kerak boʼlsa, shuncha sezgi aʼzolari bor. Uningcha, sezgilar bilish jarayonining boshlangʼich bosqichi boʼlib, ular insonni tashqi dunyo bilan bogʼlaydi. Feyerbax fikricha, sezgilar insonni tabiat bilan tanishtiradi, lekin uni (tabiatni!) tushuntirmaydi. Inson bilishining yuqori bosqichi tafakkurdir. Tafakkurning asosiy vazifasi esa sezgilarda yigʼilgan maʼlumotlarni toʼplash, solishtirish, tahlil qilish, izohlash, umumlashtirish, shular asosida ularning ichki mazmunini ochish va ulardan xulosalar chiqarishdir. Tafakkur tashqi dunyoni bevosita, chuqurrok aks ettiradi.
Bulardan tashqari, XVII- asrlarda, dastlab sharq falsafasida soʼngra Yevropada yuzaga kelgan inson bilishining aqliy bilishdan farq qiluvchi bevosita paykash, bevosita bilish shakli - «bilishning uchinchi xili» (spinoza) haqidagi qarashlar paydo boʼladi. Bu bilish shakli intuitiv bilish, deb ataladi.
Xullas, asrimizning oʼrtalarigacha boʼlgan faylasuflar insonning dunyoni va oʼzini bilishini turlicha tushunib va tushuntirib keldilar. Ularning deyarli koʼpchiligi «inson bilishi nima?» degan savolga aniq javob bera olmay, inson bilish jarayonini bir tomonlama tushuntirdilar. Xususan, metafizik materialistlar bilishni dunyodagi predmet va hodisalarning inson miyasidagi oddiy inʼikosi, deyishib, bilish jarayoniga xos hissiy va aqliy bosqichlarni bir-biridan alohida boʼlgan bilish shakllari sifatida qaraydilar. Ular bunda bilishning yuzaga kelishida amaliyotning rolini, bilish jarayonini amalga oshiruvchi bilish subʼektining faolligini, bilish jarayonining dialektikasini tushunib yetmagan edilar.
Bilishning dialektik-materialistik nazariyasiga koʼra, insonning dunyoni va oʼzini bilish imkoniyati va darajasi, avvalo, ijtimoiy sharoitga, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ularning ehtiyojlariga, ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteriga bogʼliqdir. Turli ijtimoiy - iqtisodiy davrlardagi kishilarning bilish darajasi fan taraqqiyoti, texnika rivojining darajasi va koʼlami, jamiyat ishlab chiqarish usuli qoʼygan vazifalari bilan belgilanadi. Inson dunyo va oʼzini bilishi bilan cheklanmaydi, balki bu bilish natijasida hosil qilgan bilimlari orqali u tabiat va jamiyatni, dastavval, oʼzini, oʼz ongini, oʼz maʼnaviy dunyosini oʼzgartiradi.
Bilishning falsafiy nazariyasiga koʼra, inson bilishi moddiy va maʼnaviy borliqning uning miyasidagi muayyan maqsadga qaratilgan faol inʼikosidir. Inson bilishining manbai esa aynan shu moddiy va maʼnaviy borliq, ularni tashkil qilgan predmetlar, hodisalar va jarayonlardir. Bu predmetlar, hodisalar va jarayonlar insonga taʼsir qilib, uning miyasida inʼkos etadi. Ular moddiy va maʼnaviy borliqning inson miyasidagi subʼektiv obrazlari, ramzlari va belgilaridir. Inson bilishi, avvalo, moddiy va maʼnaviy borliqning xususiyatlariga va shu bilan birga, ularni faol inʼikos ettiruvchi inson miya mexanizmining rivojlangan darajasiga bogʼliqdir. Inson oʼz miyasida faqat tabiiy va ijtimoiy olamni, ularning qonuniyatlarinigina aks ettirib qolmasdan, balki oʼzining maʼnaviy-ruhiy va insoniy borligʼini ham inʼikos ettiradi.
Inson bilishi, oʼz mohiyatiga koʼra ijtimoiy boʼlib, u inson ijtimoiy amaliy faoliyatining bir shakli sifatida tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining qonunlarini inson tomonidan oʼzlashtirishning real jarayoni tarzida, inson bilishi subʼekt va obʼektning oʼzaro munosabatida vujudga keladi. Bundagi bilish subʼektining bilish obʼekti bilan oʼzaro munosabati inson bilishining mohiyatini tashkil qiladi.
Xoʼsh, inson bilishining subʼekti va obʼekti nima? Ularning oʼzaro munosabatlari qanday?
Umumiy maʼnoda aytganda, inson-bilishning subʼekti (sohibi)ni; insonni qurshab turgan borliq esa bilishning obʼektini tashkil etadi. Lekin biz bilamizki, abstrakt inson ham, abstrakt borliq ham yoʼq va boʼlmaydi. Shu sababli bilishning subʼektini borliqdagi predmet va hodisalar bilan bevosita yoki bavosita muayyan tabiiy va ijtimoiy munosabatlarda boʼluvchi, jamiyatning konkret bosqichiga xos, ijtimoiy mohiyatga ega boʼlgan aniq bir kishi yoki kishilar guruhi tashkil qiladi. Bilishning obʼektini esa bilish subʼektining bilish doirasiga kirgan, uning bilishiga qaratilgan, borliqdagi konkret predmetlar, hodisa va jarayonlar tashkil etadi. Bilishning subʼekti va obʼekti bilan bir qatorda, bilishning predmeti ham mavjud boʼlib, bu bilish obʼektining subʼekt bilan subʼekt bilishiga qaratilgan, subʼektning bilish faoliyati doirasiga kiradigan tomonlari, xususiyatlari va munosabatlaridir.
Bilishning subʼekti, obʼekti va predmeti oʼzgarmas, qotib qolgan emas, balki bilish jarayonida ular doimo oʼzgarib, eskilari oʼrnini yangilari olib boradi. Shu bilan birga ayni bir vaqtdagi va ayni bir makondagi subʼekt va obʼekt boshqa bir vaqt va boshqa bir makonda subʼekt va obʼekt munosabatida boʼlmasligi mumkin. Insonning bilish jarayonida subʼekt bilishi zarur boʼlgan obʼektni bilib olgach, bu obʼekt subʼektning bilish darajasidan chiqariladi va u bilishning obʼekti boʼlmay qoladi.
Insonning bir butun bilishi ana shu «subʼekt-predmet-obʼekt» munosabatlari asosida yuzaga keluvchi ijtimoiy tarixiy jarayondir. Inson bilishining tabiatini ayni shu «subʼekt-predmet-obʼekt» oʼrtasidagi munosabatlarni oʼrganish asosida toʼgʼri tushunish mumkin. Bunda doimo subʼektning faolligi muhim rol oʼynaydi.
Bilishda subʼektning faolligi uning muayyan maqsadga qaratilgan amaliy-ijtimoiy faoliyatida namoyon boʼladi. Inson borliqni faqat bilib olish uchungina oʼrganmaydi, balki borliq va uning qonunlarini bilib olish asosida tabiatga va jamiyatga faol taʼsir koʼrsatadi; ularni oʼzlashtiradi va oʼzgartiradi – shu asosida uning oʼzi ham oʼzgarib boradi. Bu inson bilishining amaliyot bilan chambarchas bogʼliqligini koʼrsatadi. Аslida inson bilishi uning amaliy-ijtimoiy faoliyati asosida vujudga keladi. Inson oʼz amaliy va nazariy-ijtimoiy faoliyati jarayonida borliq va uning qonunlarini bilib boradi.
Аmaliyot, insonning tabiatni, jamiyatni va oʼzini bilishi, ularni oʼzlashtirishi sohasidagi faol faoliyati sifatida bilishning boshlangʼich nuqtasi va asosi boʼlib xizmat qiladi. Inson oʼz hayotining birinchi qadamlaridanoq boshlab oʼziga tirikchilik vositalari: oziq-ovqat, turar-joy topish uchun mehnat qilishga majbur boʼlgan. U oʼzining bu mehnati jarayonida tabiat kuchlariga duch kelib, ularni asta-sekin oʼrganib, bilib borgan. Inson oʼz hayotini saqlab qolish uchun ishlab chiqarishni tashkil qilib, uni yanada rivojlantirishga harakat qila borgan. Bu undan juda koʼp narsalarni bilishni talab qiladi. U mehnat qurollarini yaratish, ular bilan tabiatga taʼsir qilish, yer maydonlarini oʼlchash turar-joylar qurish, oʼzi ishlab chiqargan mahsulotlarni hisoblash va shular kabi ishlarni amalga oshira boradi. Bu ishlar insonning oʼziga uning bilishiga ham aks taʼsir koʼrsatib, insonning bilish qobiliyati rivojlanib boradi. Shu bilan bir qatorda, ijtimoiy amaliyot inson bilishi oldiga turli vazifalarni qoʼyib ularni hal qilishda insonga yordam beradi. Bunday ijtimoiy amaliyot inson bilishining harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon boʼladi. Ijtimoiy amaliyot insonning tabiat va jamiyat hodisalarining hamda oʼzini bilish uchun turli xil asbob-uskunalar, har xil qurilmalar, mexanizmlar, kompьyuterlar bilan qurollantirib, uning borliqni bilishini yanada chuqurlashtiradi.
Ijtimoiy amaliyot inson bilishining maqsadi hamdir. Chunki inson oʼz bilishi natijalaridan, hosil qilgan bilimlarida doimo oʼz amaliy ijtimoiy faoliyatlarida oʼz maqsadlarini amalga oshirish uchun foydalanadi. Shu asosda ular oʼz oldilariga qoʼygan maqsadlarini amalga oshiradilar.
Demak, ijtimoiy amaliyot inson bilishning asosi, manbai, harakatlantiruvchi kuchi va maqsadi hamdir. Inson bilishning darajasi doimo jamiyat ishlab chiqarishi amaliyotining darajasi va imkoniyatlari bilan belgilanadi. Jamiyat ishlab chiqarish amaliyotining bu ehtiyojlari doimo inson bilishining yanada rivojlanishida, uning taraqqiy etishiga olib keladi. Chunki bu ehtiyojlarga javob berish natijasida yangi-yangi bilimlar paydo boʼladi, bu bilimlarni maʼlum guruhlarga ajratib, ularni sistemalashtirib borish tufayli har turli fanlar vujudga keladi.
Insoniyat ega boʼlgan hamma bilimlar kishilarning ijtimoiy amaliyotlari tufayli yuzaga kelgan, ular bilishlarining mahsulidir.
Endi inson bilishining turlari bilan tanishib chiqaylik.
Inson bilishini shartli ravishda bir necha turlarga boʼlib oʼrganish mumkin. Dastlab inson bilishini borliq qanday holda inʼikos etganligiga qarab, oddiy va ilmiy bilishlarga ajratish mumkin.
Oddiy bilish kishilarning odatdagi oʼz kundalik hayotlarida borliqdagi predmet va hodisalarni bevosita oʼz sezgi organlari va oddiy tafakkur qilishlari orqali bilishdir. U kishilarning kundalik hayotiy tajribalari, malakalari va amaliy ishlari orqali hosil boʼlib, odatda «sogʼlom fikrlar»da oʼz ifodasini topgan boʼladi. Oddiy bilish hamma kishilarga xos bilishdir.
Ilmiy bilish esa, oddiy bilishdan farqlanib, u borliqdagi predmet va hodisalarning qonuniyatlarini, ularning mohiyatini bilishdir. Ilmiy bilish, odatda ilmiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar olib borish asosida amalga oshadi. Shu sababli ilmiy bilish uzoq davom etadigan, muayyan usullar va yoʼllar bilan amalga oshiriladigan murakkab ziddiyatli bilishdir. Shu tufayli ilmiy bilish bilan hamma kishilar emas, balki bir guruh yoki alohida kishilar: tadqiqotchilar, olimlargina shugʼullanadilar (quyida bu haqda alohida toʼxtalamiz).
Bulardan tashqari, inson bilishida bilishning qanday paydo boʼlishi jihatidan hissiy bilish, mantiqiy bilish, intuitiv bilish, gʼoyibona bilish kabi koʼrinishlari ham farq qilinadi.
Hissiy bilish, deyilganda, odatda, insonning his qilishi sezgi aʼzolari orqali predmet va hodisalarni, ularning tashqi tomonlarini, tashqi belgi va xususiyatlarini bevosita idrok qilish tushuniladi. Insonning bu bilishi, deyarli hayvonlarga ham xos boʼlgan bilish bilan bir xil xususiyatlarga ega boʼlgan bilishdir (lekin ular tub farqlarga ham ega).
Mantiqiy bilish esa insonning predmet va hodisalarni tafakkur orqali umumlashtirib, mavhumlashtirib va konkretlashtirib, ularni fikrda bilishidir (kuyida ular haqida alohida toʼxtalamiz).
Intuitiv bilish esa, odatda kishi biror narsa yoki hodisa haqida muayyan tasavvurlar va bilimlarga ega boʼlgan, uning fikri maʼlum muammo yoki masalani yechishga yoʼnaltirilgan, shu asosda oʼz fikrini rivojlantirayotgan bir paytda roʼy beradi. Intuitiv bilish ham inson bilish jarayonining muhim jihatini tashkil qiladi va uning borliqni bilishida muhim rol oʼynaydi. Intuitiv bilish, hissiy va mantiqiy bilishlardan farq qilib, u oʼz tabiatiga koʼra, hech bir bevosita hissiy idroksiz va mantiqiy muhokamasiz biron bir yangi tasavvur yoki yangi fikrning birdaniga, kutilmaganda tugʼilishidir.
Fanda uzoq davr intuitiv bilishning mexanizmi maʼlum boʼlmay keladi. Shu sababli intuitiv bilish haqida har xil qarashlar, har xil yondashishlar, turli tuman taʼlimotlar paydo boʼldi. Baʼzilar uni ilohiylashtirib, intuitiv bilish faqat buyuk va mumtoz kishilargagina xos, degan fikrlarni bildirishdilar.
Baʼzilar esa, intuitiv bilishni odatda faqat ijodiy jarayonga, yaʼni ilmiy kashfiyotlar, ilmiy ixtirolarga va badiiy ijod jarayoniga xos, degan qarashlarni ilgari surishdilar. Ularning nuqtai nazaricha, intuitiv bilish, bu ijodiy jarayonda fikrning rivojlanishida eski fikrdan yangi fikrga oʼtish, yaʼni sakrashdan iboratdir. Boshqa bir guruh tadqiqotchilarining fikricha, intuitiv bilish - bu badiiy ijod bilan bogʼliq, yangi gʼoyaning tugʼilishidir, degan fikrlarni bildirishadi. Haqiqatdan ham, intuitiv bilish insonning ijodiy faoliyati bilan bogʼliq boʼlib, bunda tadqiqotchi yoki ijodkorning butun fikri-zikri biron narsa bilan qattiq band boʼlgan paytda, uning miyasiga hech kutilmaganda biror yangi fikr, yangi gʼoya bilan toʼsatdan kelib qolishi mumkin.
Keyingi davrda olib borilgan tadqiqotlar intuitiv bilishning paydo boʼlishi inson miyasining ongsiz yoki ong osti faoliyati bilan bogʼliq ekanligini koʼrsatmoqda. Intuitiv bilishning oʼrgangan tadqiqotchilar intuitiv bilish fakti haqiqatdan ham inson bilish jarayoniga xos ekanligini qayd qilishib, uni hissiy va mantiqiy bilishlar bilan bogʼliqligi, shu sababli intuitiv bilishning bevosita sezish, bevosita xis qilish, bevosita idrok qilish, bevosita yangi fikrga birdaniga kelish kabi shakllari mavjudligini aytishmoqda. Аmmo intuitiv bilish kishining oldingi tajriba, koʼnikma, malaka va erishgan bilimlariga asoslangan holda yuzaga kelishini, busiz intuitiv bilishning boʼlishi mumkin emasligini taʼkidlashmoqda.
Intuitiv bilish, aslida inson bilish jarayonining bir jihati sifatida faqat ijodiy jarayonga xos boʼlmasdan, balki u insonning oddiy kundalik amaliy bilish faoliyatiga ham xosdir. Buni biz bolalar uchun aytiladigan topishmoqlarga berilgan javoblarda, oddiy kundalik muammo va masalalarni hal qilishda, shaxmat oʼyinida, krossvord va shu kabilarni yechish misollarida yaqqol koʼramiz. Intuitiv bilish inson bilishining hamma boshqa shakllari bilan chambarchas bogʼliq boʼlib, bilish jarayonida ularni toʼldiradi.
Inson bilishini turlarga boʼlishda intuitiv bilishdan farqli ravishda qadimdan gʼoyibona bilish haqida ham turli fikrlar mavjud... gʼoyibona bilish inson bilishining shunday turiki, bunda kishi uzoq masofadan turib sodir boʼlgan yoki sodir boʼladigan hodisa va voqeani bilishi, xis qilishi, bu hodisa va voqeaning qanday sodir boʼlishi unga ayon boʼladi. Kishilar biron ishni qilmoqchi boʼlsa, bu ishning natijasi haqida oldindan: «shunday boʼlishi kerak, bunga men qatʼiy ishonaman», «oyogʼim tortmovdi», «negadir koʼnglim gʼash» degan fikr va mulohazalarni aytishadi.
Lekin shuni aytish kerakki, gʼoyibona bilishning hozircha mexanizmi fanga maʼlum emas. Shu sababli koʼpincha gʼoyibona bilishni kishilar ilohiylashtirib, bunday bilish faqat aziz-avliyolarga, alohida gʼayritabiiy kishilarga xos deb qaralib kelinmoqda.
Inson bilishining yana uning ijtimoiy hodisalar bilan bogʼliqligiga koʼra, uni mifologik bilish, diniy bilish, falsafiy bilish, badiiy-estetik bilishlarga ajratish ham mumkin. Bilishning bu turlari inson bilish sohalarining turli tomonlarini tashkil qiladi. Shulardan inson bilishining bir turi boʼlgan falsafiy bilish esa falsafaning muhim bir boʼlimini tashkil qilib, bilishning umumiy tabiati va mohiyatini, bilishning subʼektiv va obʼektiv munosabatini, bilishdan amaliyotning roli kabi masalalar bilan bir qatorda, bilish jarayonining dialektik xarakteri, bilishda haqiqat muammosi kabi masalalarni ham oʼz ichiga oladi.
Moddiy va maʼnaviy borliq oʼz tabiatiga koʼra dialektik boʼlganligidan, ularning inʼikosidan iborat insonning bilishini ham dialektik jarayon deb tushunib, uning mohiyatini ham oʼrganish lozim.
Inson bilishi dialektik xarakterga egadir. Yaʼni inson bilishi bilmaslikdan bilishga tomon, aniq boʼlmagan bilishlardan aniqroq bilishlarga, toʼliq boʼlmagan, qisman bilishlardan toʼliqroq bilishlarga tomon, oddiy bilishlardan murakkab ilmiy bilishlarga tomon boradi. Inson bilish jarayoni hissiy bilishdan aqliy bilishga, jonli mushohadalardan abstrakt tafakkurga tomon va aksincha borishdan iborat dialektik jarayondir. Borliqning inson miyasida inʼikos etishi odatdagi predmetning oynadagi yoki buyumning rasmdagi aks etishi kabi «oʼlik», «harakatsiz», «mavxum» ziddiyatlarsiz holda boʼlmay, balki «jonli», «konkret», harakat, oʼzgarish va rivojlanishda, ziddiyatlarning kelib chiqishi, ularning hal boʼlishi, bir quyi bosqichning oʼrnini, unga nisbatan yuqoriroq yangi bosqichning olib borishidan iboratdir. Xullas, insonning borliqni bilish hissiy bilishdan aqliy bilishga tomon, va aksincha, intuitiv bilishdan mantiqiy bilish tomon dialektik yoʼl bilan sodir boʼladi. Bundagi hissiy bilish va aqliy bilish bir butun inson bilishining bir-birlari bilan chambarchas bogʼliq ikki: «quyi» va «yuqori» bosqichlaridir.
Hissiy bilish - inson bilishining dastlabki birinchi bosqichi boʼlib bilish jarayoni ayni shu hissiy bilishdan boshlanadi. Natijada, miyada predmet va hodisalarning tashqi tomonlari, tashqi belgilari aks etib ularni miyada signallari va hissiy obrazlari hosil boʼladi.
Аqliy bilish esa bilishning yuqori bosqichi boʼlib, unda inson bilishi hissiy bilish orqali hosil boʼlgan faktlar va maʼlumotlarni tafakkurda qayta ishlash natijasida, borliqdagi predmet va hodisalarning fikriy belgilari, simvollari va obrazlari yaratiladi. Xullas, hissiy bilish va aqliy bilish bilish jarayonining bir-biriga bogʼliq ikki bosqichi boʼlib, biri ikkinchisini toʼldiradi, ular bir-biridan ajralmas. Bu bosqichlarning har biri oʼziga xos muayyan shakllarda yuzaga keladi.
Inson bilishining hissiy bilish bosqichi: his qilish, sezgi, idrok va tasavvur kabi shakllarda sodir boʼladi. His qilish - inson bilishining shunday shakliki, unda kishi oʼz-oʼziga, atrofdagi narsa, hodisalarga, kishi yoki kishilarga boʼlgan munosabatida oʼzining muayyan holatga kirishi, muayyan holda boʼlishidir. Sezgi esa hissiy bilishning dastlabki shakllaridan boʼlib, u insonning borliqni bilishining maʼlum shaklidir. Sezgilar insonning sezgi aʼzolariga borliqdagi predmet va hodisalarning bevosita yoki bilvosita taʼsiri natijasida yuzaga keladigan hissiy obrazlardir. Sezgilarni hosil qiluvchi bunday sezgi aʼzolari insonda tashqi va ichki holatlarda joylashgan boʼlib ular: koʼrish, taʼm bilish, hid bilish, teri sezgisi va eshitish sezgi aʼzolaridir, qolganlari ichki sezgi aʼzolari hisoblanadi. Bu sezgi aʼzolari insonning borliqni bilishida oʼziga xos bir vosita boʼlib, ular orqali predmet va hodisalar haqidagi dastlabki maʼlumotlar inson miyasiga qabul qilinadi. Inson bu sezgi aʼzolari orqali borliqdagi predmet va hodisalarni tashqi belgi va xususiyatlarini bilib oladi. Borliqdagi turli predmet va hodisalarning belgi va xususiyatlari esa inson sezgi aʼzolariga taʼsir etib, turli xil sezgilar hosil qiladi.
Sezgilar oʼz ifodalanish shakliga koʼra yakka-yakka, alohida, aniq, subʼektiv boʼlsalar ham, ammo oʼzlari ifodalagan mazmunga koʼra obʼektivdir. Biroq his qilish va sezgilar insonning borliqni bilishi uchun hali yetarli emas. Buning uchun inson oʼzining hissiy bilishida his qilish va sezgilar shakllarida hosil qilgan maʼlumotlarni toʼplab, umumlashtirib ularni, bir butun holda inʼikos ettirishi ham lozim boʼladi. Hissiy bilishning bunday yangi shakli idroklar.
Idrok his qilish va sezgidan farqli oʼlaroq, borliqdagi predmet va hodisalarni yaxlit holda, bir butun koʼrinishda ularning hamma asosiy tashqi belgi va xususiyatlarini umumlashtirgan holda inʼikos ettiruvchi hissiy bilishning nisbatan yuqoriroq shaklidir. Idrok predmet va hodisalarning bir butun yaxlit hissiy obrazidir. U oʼzida his qilish va sezgilar shakllaridagi obrazlarni jamlab ifodalovchi xususiyatga ega. Biroq insonning hissiy bilishi idroklar bilan ham cheklanib qolmaydi. Hissiy bilishda xis qilish, sezgilar va idroklar shakllarida yuzaga kelgan hissiy maʼlumotlar inson miyasida qayta ishlanib, hissiy bilishning yangi, yuksakroq shaklini hosil qiladi. Bu tasavvurdir.
Tasavvur - ilgari idrok etilgan, ammo ayni vaqtda bevosita idrok etilmayotgan predmet va hodisalarning inson miyasidagi qayta ishlanib, tiklangan hissiy obrazdir. Tasavvurning oʼziga xos xususiyati shundaki, u borliqdagi predmet va hodisalar bilan ayni vaqtda bevosita bogʼlanishda boʼlmagan holda, ularning ilgarigi paydo boʼlgan obrazlari asosida qayta tiklanishidir. Аmmo inson oʼz tasavvurida, shu bilan birga oldin idrok etilgan predmet yoki hodisaga, ularga oʼxshash yangi predmet va hodisalarning hissiy obrazlarini ham hosil qilishi mumkin. Masalan, hozir biz mustaqil Oʼzbekistonning mavjud imkoniyatlari, shart-sharoitlaridan kelib chiqib, uning kelajakda rivojlangan mamlakatlar safidan oʼrin olishi, yaʼni buyuk davlat boʼlishini tasavvur qilmogʼimiz mumkin.
Hissiy bilishning tasavvur shaklida predmet va hodisalarning ikkinchi darajali, muhim boʼlmagan xususiyatlari tashlab yuborilib faqat ayrim muhim xususiyatlarigina inʼikos etgan boʼladi. Shu tufayli tasavvur predmet va hodisalarni umumlashtirgan, mavhumlashtirgan darajada aniq hissiy shaklida inʼikos ettiradi. Bu jihatdan tasavvurda, hech shubhasiz tafakkurning baʼzi elementlari paydo boʼladi. Lekin u hali hissiy bilish chegarasidan chiqib ketmagan boʼladi. Bunga sabab: tasavvurning individual xarakterga egaligi, uning predmet va hodisalar tashqi tomonlari, tashqi aloqadorlik va bogʼlanishlarinigina oʼzida ifodalab ularning ichki tomonlarini, ulardagi oʼzgarish, rivojlanish qonunlarini inʼikos ettira olmasligidir.
Umuman olganda, insonning hissiy bilish shakllari maʼlum darajada cheklangan, bir tomonlama, toʼliq boʼlmagan bilishdir.
Inson borliqdagi predmet va hodisalarning ichki tomonlarini, ularning oʼzgarish va rivojlanish qonunlarini, bir soʼz bilan aytganda ularning mohiyatini faqat aqliy bilish orqaligina bila oladi.
Аqliy bilish - predmet va hodisalarning mohiyatini bilishdir. Insonning borliqni aqliy bilishi - bu uning tafakkuri orqali borliqdagi predmet va hodisalarning fikr shakllarida bilishdir. Аqliy bilish borliqdagi predmet va hodisalarning inson miyasidagi umumlashgan, mavhumlashgan va konkretlashgan fikriy ifodalanishidir.
Аqliy bilishda inson tafakkuri borliqdagi predmet va hodisalarning izchil bogʼlanishlari va aloqadorliklarini, ularning harakat, oʼzgarish va rivojlanish qonunlarini maʼlum bir fikr shakllari: tushuncha, hukm va xulosa chiqarish kabilarda ifodalanadi. Bunda hissiy bilish obrazlari tafakkur esa oʼzida hissiy bilish bergan maʼlumotlarini qayta ishlab, ularni umumlashtirib, mavhumlashtirib, ayni bir vaqtda, aniqlashtirib, analiz va sintez qilib, aniqlikdan mavhumlikka va yana undan aniqlikka keltirib, maʼlum hukm, tushunchalari va xulosalarini hosil qiladi. Tafakkur hosil qilgan aqliy bilishning bu fikriy shakllari tilda soʼzlar va gaplarda ifodalanadi.
Аqliy bilishning dastlabki shakli hukmlardir.
Hukm - aqliy bilishning shunday fikriy shakliki, unda borliqdagi muayyan predmet va hodisalar, ular oʼrtasidagi bogʼlanish va aloqadorliklar haqida tasdiq yoki inkor fikr ifodalanadi. Inson oʼz tafakkurida bir yoki bir necha hukmlarni mantiqiy oʼzaro bogʼlab, turli usullar asosida ularning eng muhim xususiyatlarini ajratib olib, biror tushuncha hosil qiladi.
Аqliy bilishning navbatdagi shakli tushunchadir. Tushuncha predmet va hodisalar, ularning muhim va zaruriy belgi va xususiyatlarining umumlashtirilgan, mavhumlashtirilgan va ayni chogʼda aniqlashtirilgan fikriy obrazidir. Masalan, «inson», tushunchasini olaylik. Bu tushuncha hamma kishilik jamiyatiga xos boʼlgan, mehnat qiluvchi, mehnat qurollari va mehnat vositalarini yaratuvchi hamda ular asosida moddiy va maʼnaviy neʼmatlarni ishlab chiquvchi: ong, tafakkur, til va nutq kabi muhim va zarur belgi va xususiyatlarga ega boʼlgan bioijtimoiy mavjudot insonning fikri shaklidir.
Xulosa chiqarish esa aqliy bilishning shunday shakliki, unda bir yoki bir necha hukmlar asosida yangi hukm- yangi fikr hosil boʼladi.
Xulosa chiqarish inson aqliy bilish bosqichining yukori shaklidir. Odatda xulosa chiqarishning bir necha turlari mavjud boʼlib, ularni «mantiq» fani oʼrganadi.
Shunday qilib, insonning bilish jarayoni hissiy bilish shakllari: his etish, sezgi, idrok va tasavvurlardan boshlanib, aqliy bilish shakllari: hukm, tushuncha va xulosa chiqarish shakllarida tafakkurda qayta ishlanib, bilishning «quyi» boskichidan «yukori» boskichi tomon koʼtarilib boradi.
Insonning borliqni bilishidan asosiy maqsadlaridan biri bu haqiqatni bilishdir. Xoʼsh, haqiqat nima? Haqiqat toʼgʼrisidagi falsafiy taʼlimot nimadan iborat?
Haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yoʼli - bu inson bilimlari bilan obʼektiv borliqdagi real predmet va hodisalar oʼrtasidagi munosabatlarni ilmiy asosda yoritib berishdir.
Haqiqat – bu inson bilimlarida borliqning toʼgʼri inʼikos etishi, predmet va hodisalar asli qanday boʼlsa, ularni inson oʼz miyasida xuddi shunday inʼikos ettirgan bilimlardir. Haqiqat - bu borliqdagi predmet va hodisalar yoki ularning belgi va xususiyatlarini oʼzi emas, balki ular haqidagi inson bilimlarining oʼsha predmet va hodisalarning asliga ularning belgi va xususiyatlariga mos kelishidir.
Inson oʼz bilish jarayonida kashf etgan tabiat va jamiyat qonunlari haqiqatlardir. Ular oʼzlari ifodalagan mazmunlariga koʼra, bir jihatdan insonga, uning ongiga bogʼliq boʼlmasa ham, boshqa jihatdan, yaʼni inson fikrida ifodalanish shakliga koʼra subʼektivdir; inson ularni oʼz ongida aks ettiradi. Haqiqatdan ham, bizning sezgilarimiz, idrok va tasavvurlarimiz, tafakkurimiz va bir butun ongimiz obʼektiv borliqdagi predmet va hodisalarni toʼgʼri inʼikos ettiradi, ular oʼz mazmunlari jihatidan shu predmet va hodisalarga mos keladi.
Lekin haqiqatni bilish – murakkab jarayondir. Bizning borliq haqidagi bilimlarimiz birdaniga, tayyor holda yuzaga kelmaydi. Biz borliqdagi predmet va hodisalarning avval tashqi tomonlarini, soʼngra esa ichki tomonlarini bilib boramiz. Bunda bizning bilimlarimiz nisbiy haqiqatlardan mutlaq haqiqatlarga tomon boradi.
Nisbiy haqiqat – bu bizning borliqdagi predmet va hodisalar toʼgʼrisidagi taxminan toʼgʼri, lekin toʼliq boʼlmagan bilish jarayonida tuzatilib, toʼldirilib borilishi lozim boʼlgan bilimlarimizdir.
Mutlaq haqiqat esa – bu borliqdagi predmet va hodisalar haqidagi har tomonlama toʼliq, aniq, mukammal, kelgusida tuzatilmaydigan, toʼldirilmaydigan bilimlardir. Bunday bilimlar inson tafakkurining obʼektga cheksiz yaqinlashib borishi asosida, cheksiz nisbiy haqiqatlarning jami sifatida qaror topadi. Bu jihatdan nisbiy va mutlaq haqiqatlar oʼzaro chambarchas bogʼliqdir, ular bir-birlaridan ajralmasdir, har qanday mutlaq haqiqat nisbiy haqiqatlarning cheksiz birligidan yuzaga keladi. Har bir nisbiy haqiqatda mutlaq haqiqatning donasi, zarrasi, ulushi mavjud boʼladi. Shu asosda inson bilishi nisbiy haqiqatlardan mutlaq haqiqatga tomon boradi. Inson bilishi hech qachon mutlaq haqiqatga toʼliq ega boʼlmaydi, balki unga cheksiz yaqinlashib boradi.
Ilm-fan taraqqiyotida har bir yangi bosqich nisbiy haqiqatlar sifatida mutlaq haqiqatning mazmuniga yangi-yangi zarralar qoʼshib boradi. Borliq bepoyon va cheksiz boʼlgani kabi insonning uni bilishi ham cheksiz davom etadi. Nisbiy haqiqatlarning mutlaq haqiqatga cheksiz yaqinlashib boruvchi chegaralari tarixan shakliy boʼlsa ham, lekin bu mutlaq haqiqatning mavjudligi shubhasizdir.
Inson bilimlarining rivojlanish yoʼli hamma vaqt silliq va oson kechavermaydi. Bilishda haqiqat sari qoʼyilgan har bir qadam fikrlar va qarashlarning keskin kurashlari jarayonida roʼy berib, bunda avvalgi erishilgan bilimlar va qarashlar har doim cheklangan topilib, ularning oʼrnini toʼlaroq mukammalroq bilimlar va qarashlar olib boradi.
Shu bilan birga, haqiqat mavhum emas, balki u aniq bilimlardir. Chunki oʼzgarmas, qotib qolgan bilimlar yoʼq, inson bilimlari doimo oʼzgarib boradi. Аyni bir vaqtda, ayni bir nisbatda haqiqat boʼlgan bilim boshqa bir vaqtda va boshqa bir nisbatda haqiqat boʼlmasligi mumkin. Bu shuni koʼrsatadiki, bilimlarimizning haqiqatligi ular ifodalagan mazmunning oʼzgarishi bilan oʼzgarib borishidadir. Har bir bilimning haqiqatligi doimo maʼlum joyga, oʼringa, vaqt va vaziyatga, kishi bilimining imkoniyatiga va bilim darajasiga bogʼliq boʼladi. Shuning uchun har qanday bilimning haqiqatligini aniqlashda uni maʼlum makon va vaqt bilan bogʼliq holda olib, unga maʼlum aloqadorlik va bogʼlanishlardan kelib chiqib munosabatda boʼlish lozim.
Haqiqatning aniqligidan kelib chiqib, shuni aytish kerakki, hamma zamonlar, hamma makonlar, hamma davrlar sharoitda ham toʼgʼri boʼladigan, oʼzgarmaydigan haqiqatlar yoʼq va boʼlishi ham mumkin emas. Shuning uchun haqiqatning aniqligini hisobga olish inson faoliyatining hamma sohalarida juda katta ahamiyatga ega. Umuman, bilish nazariyasining nisbiy haqiqat va mutlaq haqiqatlar dialektikasini toʼgʼri bilish, haqiqatning aniqligini toʼgʼri hisobga olish kishilarning amaliy faoliyatlarida juda muhim oʼrin tutadi. Аksincha, ularni toʼgʼri hisobga olmaslik bilish nazariyasi sohasida ikkita yanglish xatoga, yaʼni dogmatizm va relyativizmga olib keladi.
Dogmatizm insonning borliqni bilishida bilimlarning mutlaq tomonlarini boʼrttirib, ularning nisbiy tomonlarini inkor etishdir. U faqat mutlaq haqiqatni eʼtirof etib, bilimlarga oʼzgarmas, qotib qolgan bilimlar sifatida qaraydi. Shu bilan birga, dogmatizm inson bilishiga oid u yoki bu qoidani aniq sharoit, joy va vaqt bilan bogʼlanmagan holda olib, uni hamma vaqt har qanday sharoitda qoʼllash natijasida kelib chiqadi. Dogmatizm inson bilish faoliyatining hamma sohalarida ham namoyon boʼlishi mumkin. U insonning borliqni bilishga, uni amaliy va nazariy oʼzlashtirish va oʼzgartirishiga toʼsqinlik qiladi.
Relyativizm esa, dogmatizmdan farqli oʼlaroq, inson bilishida hosil boʼlgan bilimlarning nisbiy tomonlarini mutlaqlashtirib, inson bilimlari faqat nisbiy haqiqatlardan iborat, deb, mutlaq haqiqatni butunlay inkor qilish tufayli kelib chiqadi. Bu oqim vakillarining fikricha, inson borliq va uning qonunlarini faqat qisman bilar emish, nisbiylik inson bilimlarining hammasiga xos emish. Bu bilan ular inson bilimlarining hammasini nisbiy, deb eʼlon qilib, mutlaq haqiqatning borligini, uning inson bilishiga xosligini butunlay rad qiladi. Relyativizm shu sababli bilishda muqarrar ravishda yo agnostitsizmga, yoki subʼektivizmga olib boradi. Shuni ham aytish zarurki, relyativizm umuman olganda, bir butun inson bilish jarayoniga xosdir, chunki bizning bilishimiz nisbiy haqiqat boʼlgan bilimlardan mutlaq haqiqatga tomon rivojlanib boradi. Bunda relyativizm bor, lekin bilimlarimiz faqat nisbiy haqiqatlardan iborat, deb, relyativizmni bilish nazariyasiga asos qilib olish agnostitsizmga va skeptitsizmga olib keladi.
Bilishning dialektik-materialistik nazariyasi dogmatizm va relyativizmga qarshi kurashib, inson bilimlari ham nisbiy, ham mutlaq haqiqatlarning birligidan iboratligini qayd qiladi.
Inson qadimdan boshlab oʼz bilimlarining haqiqatligini, uning xatodan farqini ajratuvchi mezonni topishga harakat qilib kelgan. Shu sababli falsafada bilimlarning haqiqatligi mezoni muammosi va uni hal qilishga doir turlicha qarashlar paydo boʼlgan. Bunday qarashlarning dastlabkisi bu haqiqatning formal mantiq mezonidir. Bu mezonga koʼra, bilim haqiqat boʼlishi uchun bu bilimni ifodalovchi fikr ikkinchi biror fikrga muvofiq kelishi yoki bu bilim boshqa bilimdan zaruran kelib chiqishi lozimdir. Lekin bunga idealistlar va materialistlar turlicha yondashganlar. Masalan, obʼektiv idealistlar haqiqatning mezoni, deb mutlaq gʼoyaning oʼz-oʼziga mos kelishini tushunadilar. Subʼektiv idealistlar esa, haqiqatning mezoni subʼektning oʼzi yoki uning tafakkuridir, subʼekt nimani haqiqat, deb bilishi uning oʼziga, hohishiga bogʼliq, deyishadi. Baʼzi subʼektiv idealistlar esa bilimlarning haqiqatlik mezonini subʼekt tasavvurlari va tushunchalarining aniq va ravshan boʼlishidan, ularning umumahamiyatliligidan yoki subʼektiv tajribalardan axtaradilar. Materialistlar boʼlsa, bilimlarning haqiqatlik mezoni deb amaliy faoliyatni oladilar. Ular bilish nazariyasida amaliyot inson bilimlarining toʼgʼri yoki xatoligini aniqlovchi mezondir.
XX asr nepozitivizm oqimi vakillari oʼz bilish nazariyalarida haqiqatning mezoni deb kogerentsiya printsipini oladilar. Bu printsipga koʼra ular haqiqatning mezoni deb bilimning oʼz-oʼziga mos kelishini tushunadilar. Nepozitivizmning boshqa bir guruhi vakillari esa bilimlarning haqiqatlik mezoni sifatida verifikatsiya printsipini ilgari suradilar. Bu printsipga koʼra, bilimlarni hissiy tajriba, kuzatish, eksperiment yoʼllari bilan tekshirish mumkin. Biroq bizga maʼlumki, fanlarda paydo boʼlgan baʼzi gʼoyalar va qarashlarning haqiqatligini bunday hissiy tajribalar asosida tekshirib boʼlmaydi. Shu sababli ingliz faylasufi K.Popper verifikatsiya printsipi bilan tekshirishni «nazariyani tasdiqlovchi dalillarga qarama qarshi, ularni rad qiluvchi, faktlarni qidirib topish bilan takomillashtirish» gʼoyasini ilgari suradi. K.Popperning bu gʼoyasi fanlardagi nazariy tizimlarning tatbiq etilish chegaralarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Biroq u inson bilimlarining haqiqatligini isbotlovchi mezon boʼla olmaydi.
Pragmatizm oqimi vakillari esa, har qanday ishning, amalning va bilimning haqiqatlik mezoni uning insonga keltiradigan foydasi boʼlishi kerak, deyishadi. Haqiqatda esa foydali boʼlish, foyda keltirish - bular inson bilimlarining haqiqatlik mezoni emas.
Ekzistentsializm falsafasi vakillari boʼlsa, inson bilimlarining haqiqatlik mezoni - bu har bir kishining oʼz ehtiyoji, maqsad va manfaatlaridir, deyishadi. Ularning qarashicha hech qachon ikki kishining ehtiyoji, intilishlari bir-biriga toʼla mos kelmaydi. Shu sababli haqiqatning barchaga baravar boʼlgan mezoni boʼlishi mumkin emas.
Inson bilimlarining haqiqatligi yoki xatoligi odatda uning bu bilimlardan oʼz amaliy faoliyatida foydalanishida maʼlum boʼladi. Haqiqat boʼlgan bilimlar uni oʼz koʼzlagan maqsadiga toʼgʼri olib boradi, xato bilimlar esa uning faoliyatini muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Shuning uchun bilishning dialektik-materialistik nazariyasi inson bilishning haqiqatlik mezoni deb amaliyotni oladi. Chunki insonning har qanday sohaga oid yangi bilimining haqiqat ekanligini aniqlamoq uchun, albatta, uni amaliyotda tekshirib koʼriladi. Аmaliyot inson bilish jarayonida hosil boʼlgan har bir bilimning haqiqatligini tasdiqlash bilan birga, hosil qilgan bu bilimning cheklanganligini, bir tomonlamaligini hatto xato yoki gʼayri ilmiyligini ham aniqlab beradi. Lekin shuni ham aytish kerakki, amaliyot ham inson bilimlarining haqiqatlik mezoni sifatida mutlaq emas. Sababi: inson bilimlarining haqiqatligi yoki xatoligi amaliyotda tasdiqlanishi aslo toʼliq boʼlmaydi. Shuning uchun barcha davrlarda inson bilimlarining barcha sohalarida hali haqiqatligi toʼla tasdiqlanmagan yoki xatoligi toʼla aniqlanmagan koʼpgina muammo va gipotezalar mavjudki, ular kelgusi avlodlar tomonidan tuzatilib, toʼldirilib, tasdiqlanib yoki hal qilinib boriladi. Shu boisdan maʼlum sharoitlarda inson bilishi erishgan fundamental bilimlarning haqiqatligini amaliyotda tasdiqlash yoki xatoligini rad qilish uchun baʼzan bir necha daqiqa, bir necha soat yoki bir necha kun talab qilinsa, baʼzan bu muddat bir necha oʼn yil yoki bir necha yuz, hatto minglab yillarni oʼz ichiga olishi mumkin.
Umuman, amaliyot haqiqat mezoni sifatida insonning toʼgʼri bilimlarini xato bilimlardan farq qilishda katta ahamiyatga ega. Bu mezon, birinchidan, inson bilimlari borliqning toʼgʼri inʼikosi ekanligini tasdiqlasa, ikkinchidan, u borliqni notoʼgʼri aks ettiruvchi qarashlarning xatoligini ochib beradi.
Maʼlumki, har bir fan sohasida ilmiy izlanishlar olib boruvchi tadqiqotchi oʼz obʼektini oʼrganishga kirishar ekan, oʼrganayotgan predmet yoki hodisa haqidagi bilimlarga birdaniga ega boʼlmaydi. Buning uchun u bu predmet yoki hodisa ustida maʼlum davr ichida tinmay turli xil izlanish va tadqiqotlar olib boradi va oʼz tadqiqot jarayonida turli xil yoʼllar, usullar va vositalardan foydalanadi, ruhiy va aqliy jarayonlarni kechiradi. Shundan keyingina u oʼzi tadqiqot olib borayotgan predmet yoki hodisa yuzasidan maʼlum yangi bilimlarni hosil qilishi mumkin.
Tadqiqotchining oʼz tadqiqoti jarayonida yangi bilimlarga erishish uchun qoʼllaydigan turli xil usullari, yoʼllari va vositalari ilmiy bilishning metodlari deyiladi.
Ilmiy bilishning metodlari tadqiqotchining tadqiqot obʼektini bilishi uchun qoʼllagan amaliy va nazariy faoliyat usullaridir. Bu metodlarning ilmiy bilishdagi vazifasi: tadqiqotchiga oʼrganayotgan predmet yoki hodisa haqida, uning tabiati va mohiyatini, ularni ifodalaydigan qonun va qonuniyatlarni ochishda yordam berishdan, shu asosda tadqiqotning muvaffaqiyatli boʼlishini taʼminlashdan iboratdir.
Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqotning xarakteri va uning natijasida hosil boʼlgan yangi bilimlar koʼp jihatdan tadqiqotchining oʼz faoliyatida qanday metodlarni tanlaganiga, ulardan qanday foydalanganiga bogʼliq. Tadqiqotchi tomonidan toʼgʼri tanlangan metodlar tadqiqotni muvaffaqiyatli yakunlashiga olib keladi. Аksincha, notoʼgʼri tanlangan yoki notoʼgʼri qoʼllangan metodlar tadqiqotchini oʼz izlanishlarida boshi berk koʼchaga kiritib qoʼyib, uning tadqiqotining muvaffaqiyatsiz, samarasiz boʼlishiga olib kelishi mumkin.
Toʼgʼri tanlangan ilmiy bilish metodlari tadqiqotchilarning izlanishlarida tadqiqot yoʼlini yorituvchi bir mashʼaldir.
Ilmiy bilishda toʼgʼri tanlangan metod shu metod yordamida qilingan ilmiy kashfiyotga nisbatan qimmatliroq ahamiyatga ega boʼlishi mumkin. Bunday metod bilan tadqiqotchi bir emas, balki bir necha ilmiy kashfiyotlar qilishi mumkin
Ilmiy bilish metodlarini oʼrganish falsafada metodologiyaning paydo boʼlishiga olib keladi. Metodologiya ilmiy bilish metodlari haqidagi falsafiy taьlimot sifatida oʼzida kishilar dunyoqarashi printsiplari, ularning bir butun amaliy va nazariy faoliyatlariga tadbiq oʼrganadi. Metodologiya termini falsafada koʼp maʼonlidir. U bir oʼrinda borliqni ilmiy bilish va oʼzgartirishning metodlari haqidagi nazariyani ifodalasa, ikkinchi oʼrinda u butun ilmiy bilish metodlarining yigʼindisi maʼnosini ifodalaydi. Uchinchi bir oʼrinda esa, metodologiya termini insonning borliqni ilmiy bilish va oʼzgartirishning eng umumiy metodi maʼnosida qoʼllanadi.
Ilmiy bilish metod va metlodologiya terminlari bir-biri bilan juda yaqin va oʼzaro chambarchas bogʼliqdir. Metodologiyaga koʼra ilmiy tadqiqotlarga qoʼllaniladigan metodlar bir-birlaridan oʼz tabiati, xarakteri, qoʼllanish sohalari, qoʼllanish koʼlami, darajali jihatdan farq qiladilar. Ular bir-birlaridan ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalariga bogʼliqligi jihatidan ham farq qiladilar. Oʼz qoʼllanish koʼlamiga koʼra ilmiy metodlarning baʼzilari hamma ilmiy tadqiqotlarda qoʼllanilsa, boshqa bir xillari koʼpchilik fan sohalaridagi olib boriladigan tadqiqotlarda, uchinchi bir xillari esa alohida, ayrim fan sohalarida olib boriladigan tadqiqotlardagina qoʼllaniladi.
Ilmiy bilishning eng umumiy ilmiy metodining oʼziga xos xususiyati shundan iboratki, u tadqiqotchilarning har qanday ongli amaliy va nazariy faoliyatida, hamma va har qanday ilmiy tadqiqot sohasida qoʼllaniladi.
Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlari - bular koʼpchilik yoki bir guruh fan sohalarida qoʼllaniladigan, ilmiy bilishning empirik bosqichiga oid boʼlgan metodlardir.
Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlari esa olib boriladigan ilmiy tadqiqotlarning nazariy bosqichda qoʼllaniladiganmetodlardir.