O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vazirligi

3.4.Aminokislotalar   hosilalari  –gormonlar   

Bu  sinf    gormonlarining ma`lum  vakillari asosan  ikkita    α –tirozin  va  

α  –triptofan    aminokislotalarining    hosilalari    hisoblanadi.      Tirozinli  

hosilalarga    katexolaminlar    va    tireoidli    gormonlar    kirsa,    triptofanli  

hosilalarga  –melatonin  kiradi.  Tirozinli  hosilalar  –gormonlari    va  

gormonoidlari.    Katexolaminlar.  Katexolaminli    gormonoidlar  –

adrenalin    (epinefrin)  va    noradrenalin  (noepinefrin)    buyrakusti  

bezining    mag`iz    qatlamidan,    dofamin-gipotalamik    gipofizotropli 

yadrolar    bilan    sekretsiya    qilinadi.      α  –tirozin  molekulalarining  ushbu  

birikmalaridagi    halqali    qismining    3  –holatiga    qo`shimcha    ravishda  

gidrooksil  guruh  (dioksifenilalaninli  yoki  kateholat  yadro)  kiritilgan  

tomondagi  zanjir esa  dekarboksillangan.   

---

 

 

 

Katexolaminlar   

 

 

 

 

Tireyodli  gormonlar   

 

Bu    gormonlarning    strukturasi  birinchi  marta  1901-1902 yillarda  

Oldree    tomonidan    yozib  berilgan    edi.      Ular    barcha    umurtqasiz  

hayvonlar    organizmida,    hattoki    protozoa    vakillarida    ham    topilgan.  

Bu    birikmalarning    kimyoviy    strukturasi    tarixiy    jihatdan    eng  

qadimgilardan   biridir.   

Adrenalin  va    noradrenalin    α  –va    β-adrenoretseptorlar    reaktsiya  

qiluvchi    hujayralarni  o`zaro    mos    hollarda    katexolaminlarni    o`zaro  

ta`siri    bilan  bog`langan    α-  va  β-adrenergik    deb    qayd    qilinuvchi   ikki  

qator  samaralar   chaqiradi.  (Alkvist,   1948, 1960).  

α  –Adrenoergik    ta`sirlar,    vazokonstriktsiya,    “uchinchi  asr” 

qisqarishi  (qovoqni  ochib-yumish),    taloq,    bachadon,    urug`  chiqaruvchi  

yo`llar    kapsulalarini    qisqarishi,    hamda  me`da,    ichaklar    va  siydik  

pufagi    silliq    muskullarini  qisqarishini    chaqiradigan  juda    tez  

samaralarni    qamrab    oladi.    Nisbatan    sekin  rivojlanuvchi    β-samaralar 

(β

1 

va  β

2

)  yurak    faoliyatini,    bronxlar    relaksatsiyasini,    ayrim  qon  

tomirlar 

 

guruhlarini 

dilyatatsiyasini, 

 

giperglikemiya 

 

va 

giperlipoatsidemiyani    boshqarishga  qaratilgan    hamda  ichaklar  va  

 Dofamin 

L-tirozin 

Adrenalin 

Triyodtironin (T

3

) 

Noradrenalin 

Tiroksin  (T

4

) 

(tetrayodtironin) 

---

me`da  peristaltikasini    tormozlaydi.    β-adrenergik  ta`sirda    adrenalin  

ancha    kuchli  namoyon    bo`lishi    va    α-adrenergik    ta`sirda    esa  

noradrenalinning  kuchli  namoyon    etishi    aniqlangan  (Ariyons,  1960; 

Alkivet,    1966).    Har  ikkala  katexolaminlarning    α-adenergik  samaralari 

–  α-adrenoblokatorlar  (fentolamin,    tropafen,  ergotamin  va  uning  

hosilalari)  tomonidan,    β-adrenergik  samaralar  esa  maxsus    β-

adrenoblokatorlar  (propranolol,    alpreolol,    benzodiksinlar)  bilan  tanlab 

olib  tashlanadi.      α-adreno  samaralar    hujayralar    membranasining 

depolyarizatsiyasi    yoki    giperpolyarizatsiyasi  bilan,    β-adreno  samaralar 

–hujayralardagi  metabolik   og`ishlar   bilan  birlamchi   bog`langandir.   

Katexolaminlar    molekulalarini    strukturaviy    elementlari    bilan  

biologik    faolliklarni    namoyon    qilishi    orasidagi    bog`lanishlarni 

o`rganishlar    borasidagi    tadqiqotlar    shuni    ko`rsatdiki,    α-adrenergik  

hususiyatlarni  namoyon    qilinishida  asosiy    rolni  molekulaning    yon  

zanjiridagi    erkin    amino  guruhi    o`ynaydi.    Ammo,    guruhlarning  

alkillanishi    α-adrenergik    hususiyatlarni    yo`qotilishiga    va    β-

adrenergik    xususiyatlarni  esa    tezlashishiga  olib    keladi,    holbuki 

samaralardan    birini    sekinlashishi    va    ikkinchisini    tezlashishi  N-

aminoguruhiga  qo`shiladigan    uglevodorodli    radikallarida    ma`lum  

o`lchamlari    proportsional    holatda    bo`ladi.    Masalan,  α  –izoproterenol  

deyarlik    α-adrenergik    xususiyatlardan    xolos  bo`lsada,    adrenalinga  

nisbatan    kuchli    β-adrenergik    ta`sir    ko`rsatadi.      Shu    bilan    birga,  

katexolaminlar  molekulasining    yon    zanjirida    aminoazotning  bo`lishi  

turli    turdagi    adrenergik    samaralarni    namoyon    bo`lishi  uchun  zarur.  

Aminoazot  hamda  benzol    halqa    va    yon    zanjirdagi    etanolaminli    β-

gidrooksil  guruhi  katexolaminlar  molekulasidagi  aktonli  chastotalarni  

muhim    komponentlari    hisoblanadi,    undagi    α-  va  β-  samaralarning  

ifodalanishi    N  ning    alkillanish  darajasi    bilan    aniqlanadi.      Shu    bilan  

birga    katexolaminlarning    manzilli    qismini  shakllanishida  uning  

molekulasining  3,  4-dioksifenilli    fragmentlari  muhimdir.    α-adrenergik  

samaralarni    namoyon    bo`lishi    uchun    faqat    bitta    m-fenolli 

gidrooksilni    bo`lishi    kifoya;  gormonoidlarni    β-adrenoretseptorlari  

bilan  samarali  bog`lanishi    uchun    fenol  halqasining    har    ikkala 

gidrooksidi    zarur.      Fenol  halqalar  bajariladigan  turli    modifikatsiyalar  

katexolaminlarni    β-adrenoretseptorlarga    o`hshashligini    keskin  

pasaytiradi   va  adrenomimetiklarni  β-adrenoblokatorlarga   aylantiradi.