tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari g‗oyalar, tasavvurlar,
atvor bilan bog‗liq qismga esa shu ob‘ektga nisbatan amalga oshiriladigan hatti-
harakatlar, aynan xulq-atvor kiradi.
Lekin ba‘zi olimlarda ustanovkaning aynan ob‘ektga yoki vaziyatga nisbatan
bo‗lishi mumkinliga haqida ma‘lumotlar ham bor edi. Xususan, Laperning 1934 yilda
o‗tkazgan mashhur eksperimenta bunga misol bo‗lishi mumkin. Eksperimentning
mazmuni kuyidagicha edi. Laper ikkita xitoylik talabalar bilan AQSh buylab sayohatga
chiqadi. Ular hammasi bo‗lib 252 ta mexmonxonada bo‗lishib, ularning deyarli
barchasida (bittasidan tashqari) iliq, samimiy munosabatnnng guvohi bo‗lishadi.
Ma‘lumki, o‗sha paytlarda irqiy belgi bo‗yicha odamlarga tanlab munosabatda bo‗lishar,
xitoyliklar ham sariq tanlilar sifatida kamsitilardi. Laper bilan hamroh bo‗lgan talabalarga
munosabat bilan olimga bo‗lgan munosabat o‗rtasida deyarli farq sezilmadi. Sayohat
tugagach, Laper o‗sha barcha mehmonxona egalariga minnatdorchilik xati yozib, yana
o‗sha talabalar bilan borsa, yana o‗shanday iliq kutib olishlari mumkinligini so‗radi.
Javob faqat 128 ta mexmonxona egalaridan keldi, ularning ham bittasida ijobiy javob, 58
%da rad javobi, qolganlarida turlicha formalarda noaniq javoblar olindi. Bundan Laper
shunday xulosaga keldi: demak xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ijtimoiy
ustanovka bilan mehmonxona egalarining real xulq-atvorlari o‗rtasida farq bo‗lib, aslida
ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga qarab esa, u boshqacha — ijobiy namoyon
bo‗lganligi aniqlandi.
Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo‗lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning
uzoq muddatli xotira bilan bog‗liqligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoq
muddatli xotirada saqlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya‘ni ''jonlanadi".
Masalan, ba‘zi bir etnik stereotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy
ustanovka ob‘ektga hamda konkret vaziyatga bog‗liqdir.
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o‗zgarishi mumkinligi
muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovland fikricha,
ijtimoiy ustanovka o‗rgatish yo‗li bilan o‗zgarishi mumkin. Ya‘ni o‗quvchilardagi turli
ustanovkalarni o‗zgartirish uchun rag‗batlantirish yoki jazolash tizimini o‗zgartirish
lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan
sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o‗z ustanovkalarini o‗zgartirishi shartdir.
Aks holda nomutanosiblik prinsipiga ko‗ra shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo
bo‗lishi muqarrardir.
Ijtimoiy ustnovkalarni o‗zgartirishning eng sodda va qulay yo‗li - bu ayni
vaziyatlar va ulardagi ta‘sirlarni
qaytarishdir. Bu qaytarish qayd qilingan obraz sifatida
inson ongida uzoq muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo‗lganda,
ob‘ektivlashadi, ya‘ni o‗z kuchini va mavjudligini ko‗rsatadi. Shuning uchun ham agar
chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo‗lsak, u yerda biror g‗oyani ongga singdirish
uchun bir odam yoki biror guruh o‗z siyosiy, mafkuraviy yoki boshqa qarashlarini bir xil
so‗zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo‗l bilan ko‗p chilikning
ma‘qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul keng qo‗llaniladi.
Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni o‗zgartirishning usullari va psixologik
vositalari orqali ham dunyoqarashni o‗zgartirishga erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondatish uni ma‘lum
guruhlarning a‘zosi, konkret sharoitida o‗ziga o‗xshash shaxslar bilan muloqotga
kirishuvchi konkret odam deb tushunishdir.
Dostları ilə paylaş: