O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi
O„smirlik va o„spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvi-ning o„ziga xosligi
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O„smirlik davri
|
O„smirlik va o„spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvi-ning o„ziga xosligi.
O‗smirlik va o‗spirinlik davrlari maktab va boshqa ta‘lim maskanlarida o‗qish davrlariga to‗g‗ri keladi. Bu davrdagi yetakdi faoliyat o„quv faoliyati bo‗lib, unda bola bilim olish bilan bog‗liq, malaka va ko‗nikmalarni orttirishdan tashqari, shaxs sifatida ham muhim o‗zgarishlarga yuz tutadi.
Ilk o‗smirlik 11-13 yoshni, katta o‗smirlik - 14 - 15 yoshlarni o‗z idiga oladi. Bu davrning eng muhim hislati shundan iboratki, u bolalikdan o‗spirinlik, kattalikka, yoshlikdan yetuklikka o‗tish davridir. O‗smirlik - organizm taraqqiyotidagi shiddat va notekislik bilan xarakterlanib, bu davrda tananing intensiv tarzda rivojlanishi va suyaklarning qotishi ro‗y beradi. Yurak va qon tomirlar faoliyatida ham notekislik bo‗lib, bu ham bola fe‘lining o‗zgaruvdan, dinamik va ba‘zan noma‘qulliklar va noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bular albatta asab tizimiga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatib, bola tezga addiqlanadigan yoki tormozlanish yuz berganda andagacha depressiya xolatidan diqolmaydigan tushkunlikda qolishi ham mumkin. O‗smir jismoniy taraqqiyotini belgilovdi asosiy omil jinsiy balog‗at bo‗lib, u nafaqat psixik, balki idki organlar faoliyatini ham belgilaydi. Shu bilan bog‗liq xolda ongli (ko‗pinda ongliz) jinsiy mayllar, shu bilan bog‗lik noxush xis - kedinmalar, fikrlar paydo bo‗ladiki, bola ularning asl sababini ham tushunib yetolmaydi. Psixik taraqqiyotning o‗ziga xosligi shundaki, u muttasil rivojlanib boradi, lekin bu rivojlanish ko‗plab qarama - qarshiliklarni o‗z idiga oladi. Bu taraqqiyot o‗quv jarayonida kedgani uchun ham to‗g‗ri tashkil etilgan o‗quv faoliyati bola psixikaning muozanati va uning turli fikr - o‗ylardan dalg‗ishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Ayni shu davrda bola mustaqil ravishda fikrlashga intila boradi. ×unki bu davrda u ko‗proq o‗z fikr - o‗ylari dunyosida mushohada qilish, olam va uning sirlarini bilishga, nazariy bilimlarni ko‗paytirishga intiladi. Buning sababi - yana o‗sha kattalikka o‗tish bo‗lib, bolada o‗ziga xos ―kattalik‖ xissi paydo bo‗lib, bu narsa uning gapirishi va fikrlashlarida ham ifodalanadi. Shuning uchun ham maktabda berilgan mustaqillik va to‗g‗ri tashkil etilgan o‗qish sharoitlari, samimiylik muhiti unda mustaqil fikrlashiga katta imkoniyatlar odishi va undagi ijodiy tafakkurni rivojlantirishi mumkin. Shunga bog‗liq tarzda o‗smirning o‗z falsafasi, o‗z siyosati, baxt va muhabbat formulasi yaratiladi. Mantiqan fikrlashga o‗rganishi esa unga o‗zida aqliy operatsiyalarni amalga oshirish, tushundalar va formulalar dunyosida xarakat qilishga majbur qiladi. Bu o‗ziga xos o‗smirlik egotsentrizmining shakllanishiga - butun olam va uning qonuniyatlari unga bo‗ysunishi kerakday fikrning paydo bo‗lishiga olib keladi. Shuning uchun ham aynan o‗smirlik paytida bolalar o‗z ota - onalari bilan hadeb tortishaveradilar. Aniq bir to‗xtamga kelolmasa ham tortishish biror firkni izhor qilish ehtiyojining o‗zi unga juda yoqadi.
Shunday bo‗lishiga qaramay, o‗smirlik yuqorida ta‘kidlanganidek, qarama - qarshiliklarga boy davrdir. Uni ba‘zi olimlar ―krizislar, tanazzullar‖ davri ham deb ataydilar. Sababi - bola ruhiyatida shunday inqiroziy xolatlar ko‗p bo‗ladiki, u bu inqirozni bir tomondan o‗zi xal qilgisi keladi, ikkindi tomondan, uni xal qilishga imkoniyati, kudi va aqli yetishmaydi. Masalan, ―kattalik xissiga‖ to‗sqinlik qiladigan omillardan biri - bu ularning o‗z ota - onalaridan moddiy jihatdan qaramligi. Ruhan qandalik o‗zlarini katta deb xis qilmasin, o‗smir maktabga ketayotib, onasidan yoki otadan pul so‗raydi, ular esa bolaga bolalarda munosabatda bo‗lib, ozginagina pul beradilar. Ikkindidan, kattalarday bo‗lishni xohlaydi, lekin qiz bola onasining, o‗g‗il bola otasining kiyimini toshoyna oldida kiyib ko‗rsa, baribir yarashmaydi. Ya‘ni, tashqi ko‗rinishdagi kamdiliklar - xali qaddu - qomadning kelishmaganligi, uning ustiga yuzlari va tanasida paydo bo‗ladigan noxush toshmalar uning ruhan salbiy hislarni boshdan kedirishiga olib keladi. Ya‘ni, bu yoshni ―arosat‖ yoshi ham deb atash mumkin, dunki katta bo‗lib katta emas, bola ham emas. Shularning bardasi o‗smirlik davridagi ruhiy tug‗yonlarga sabab bo‗ladi. Lekin shularga qaramay, bola o‗zi bilib, bilmay o‗z aqliy salohiyatini o‗stirishga tirishadi, diroyli fikrlashga tashna bo‗ladi va bu - uning psixik taraqqiyotidagi eng muhim o‗zgarish hisoblanadi. O‗smir shaxsning takomillashuvi va shakllanishiga turtki bo‗lgan omillardan biri - o‗quv faoliyati motivlaridagi sifat o‗zgarishidir. Kidik maktab yoshidagi boladan farqli, o‗smir endi faqat bilimlar tizimiga ega bo‗lish, o‗qituvchining maqtovini eshitish va ―5‖ baholarni ko‗paytirish uchun emas, balki tengqurlari orasida ma‘lum ijobiy mavqeni
Lekin I.V. Dubrovinaning bergan ma‘lumotlariga ko‗ra, o‗quv faoliyati motivlari orasida umuman bilish, yangi bilimlarga ega bo‗lish motivi kudsiz bo‗lgani sababli, ular maktabga borgisi kelmaydi, o‗qishga og‗rinib kelib, salbiy emotsiyalar va xavotirlik xislarini boshdan kediradilar (o‗rtada 20% o‗quvchilar). Bu kattalarning o‗smir bilan ishlashini qiyinlashtiradi. O‗smirning shaxs sifatida taraqqiyotida ikki xil xolat kuzatiladi: bir tomondan, boshqalar, tengqurlar bilan yaqinroq aloqada bo‗lishga intilish, guruh normalariga bo‗ysunish, ikkindi tomondan, mustaqillikning oshishi hisobiga bola idki ruhiy olamida ayrim qiyindiliklar kuzatiladi. O‗zgalarni anglash bilan o‗z - o‗zini anglash o‗rtasida ham qarama - qarshiliklar paydo bo‗ladi. Ko‗pinda o‗smir o‗z imkoniyatlarini yuqori baholaydi, boshqalar esa uning kudi, irodasi va salohiyatiga ishondsizlik bilan qaraydi. Lekin shunday bo‗lsa-da, o‗zini nima qilib bo‗lsa ham hed bo‗lmaganda tengqurlar jamiyati tomonidan tan olinishiga erishishga intiladi va ular bilan muloqot hayotining ma‘nosiga aylanib qoladi. Agar mabodo o‗smir shu davrda biror sabab bilan tengqurlari jamiyati tomonidan inkor qilinsa, u bunga juda katta mudhish voqeaday qaraydi, maktabga bormay qo‗yishi, xattoki, suisidal xarakatlar (o‗z joniga qasd qilish)ni ham sodir etishi mumkin. O‗smirlik davridagi qiyindiliklarning oldini olishning eng ishnodli va foydali yo‗li - bu uning biror narsaga turg‗un qiziqishiga erishish, faoliyat motivlarini mazmunliroq qilishdir. Masalan, shu davrda texnikaga qiziqib qolgan bola qiziqishini qondirish shart - sharoitining yaratilishi, bekor qolmasligiga erishish, har bir xarakatini rag‗batlantirish, unga bir ish qo‗lidan keladigan odamday munosabatda bo‗lish katta pedagogik ahamiyatga ega. Uning qiziqishlarini bila turib, oldiga yangidan yangi maqsadlar qo‗yish - bola shaxsining rivojiga asosdir. Shundagina uning o‗z ―Men‖i to‗g‗risidagi tasavvurlari ijobiy, o‗z - o‗ziga bahosi ob‘ektiv va adolatli bo‗ladi, o‗zining nimalarga qodirligi va kim ekanligi haqida yaxshi fikrlar paydo bo‗ladi.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|