O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

birindi bosqichi 12 - 13 yoshlarga to‗g‗ri keladi va o‗ta o‗zgaruvdanligi, shaxsdagi bilish 

jarayonlari  va  asl  iqtidor  bilan  bog‗lanmaganligi  bilan  xarakterlanadi.  14-15  yoshlarga 

to‗g‗ri keladigan ikkindi bosqichda qiziqishlar paydo bo‗ladi, ular ko‗p bo‗lib, bevosita 

bolaning  bilish  imkoniyatlari  va  shaxsiy  xususiyatlari  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  Udindi 

bosqichda - 16 - 17 yoshlarda  qiziqishlarning shunday integratsiyasi ro‗y beradiki, ular 

avvalo  jinsiy  xususiyatlar  va  shaxsdagi  individual  xususiyatlar  bilan  bog‗liq  holda 

rivojlanadi.  Masalan,  qizlar  va  o‗g‗il  bolalar  o‗zlariga  mos  va  yarashadigan  kasb  - 

xunarni tanlay boshlaydilar. L. Golovey (1996) fikrida, to„rtindi - xal qiluvdi bosqichda 

qiziqishlar doirasi sezilarli darajada torayib, professional yo‗nalish shakllanaib bo‗ladi va 

u kasb tanlash bilan yakunlanadi. 

 

O‗zining  yuqori  pog‗onasiga  ko‗tarilgan  qiziqishlar  o‗spirinning  professional 

yo‗nalishi va to‗g‗ri kasb -xunarni  tanlashiga zamin yaratadi. Ular boladagi individual - 

psixologik  xususiyatlar  va  jinsiy  farqlar  bilan  bog‗liq  bo‗lgani  uchun  ham  o‗g‗il  bolalar 

ko‗proq  -  texnik  va  iqtisodiy  yo‗nalishlarni,  qizlar  esa  -  ijtimoiy  -  gumanitar  va  badiiy 

sohalar  bilan bog‗liq kasblarni tanlaydilar. 

Umuman,  inson  hayotida  professional  o‗z  -  o‗zini  anglash  katta  o‗rin  tutadi  va  u 

juda  yoshlik  paytidanoq  shakllana  boshlaydi.  Bu  jarayonni  bosqichlarda  tasavvur  qilish 

mumkin. 

Birindi  bosqich  :  bolalar  o‗yini  ,  bunda  bola  ilk  yoshlikdanoq  u  yoki  bu  kasbga 

bog‗liq  professional  rollarni  qabul  qiladi  va  uning  muhim  elementlarini  o‗zida 

―o‗ynaydi‖ (―o‗qituvchi‖, ―doktor‖, ―traktordi‖, ―futbolist‖, ―artist‖ va shunga o‗xshash). 

---

Ikkindi  bosqich  :  o‗smirlik  fantaziyasi  -  bunda  o‗smir  o‗ziga  juda  yoqqan 

professional rolni hayolan egallaydi. 

Udindi  bosqich  :  kasb  -  xunarni  dastlabki  tanlash  -  o‗smirlik  va  ilk  o‗spirinlik 

davriga to‗g‗ri keladi. Turli - tuman faoliyat turlari dastlab o‗smirning qiziqishlari nuqtai 

nazaridan  (―prokurorlikka  qiziqaman,  demak,  yurist  bo‗lishim  kerak‖)  ,  keyin  uning 

qobiliyatlari nuqtai nazaridan  (―matematikani oson  yedaman,  matematik  yoki  muxandis 

bo‗lsammikan?‖),  va  nihoyat,  o‗smirdagi  qadriyatlar  tizimidagi  ahamiyatiga  qarab 

(―nodor  kasallarga  yordam  bergim  keladi,  vrad  bo‗laman‖)  toifalarga  bo‗linadi  va 

ajratiladi. 

To‗rtindi bosqich : amaliy qaror qabul qilish - kasbni tanlash. Bunda ikkita muhim 

jihat  bor  :  konkret  ixtisoslikni  uning  kvalifikatsiyasi  xususiyatlari,  ishning  hajmi, 

og‗irligi,  mas‘uliyatliligi  va  unga  yetarli  tayyorgarlikning  borligi.  Lekin  oxirgi 

sotsiologik  ma‘lumotlarga  ko‗ra,  oliy  o‗quv  yurtini  tanlash,  konkret  kasb  -  xunarni 

tanlashdan  oldinroq  yuz  bermoqda.  Masalan,  o‗spirin  qiz  ―Men  baribir  Nizomiy  nomli 

universitetga kiraman‖, deydi va so‗ngra konkret fakulütet tanlanadi. Shuning uchun ham 

ko‗pinda,  ixtisoslikdan,  keyindalik  professiyadan  ―sovib  qolish‖lar  ana  shunday 

ustanovkalar bilan tushuntiriladi. 

 

Bundan  tashqari,  kasb  tanlashga  ta‘sir  qiluvdi  yana  boshqa  omillar  ham  borki, 

ularning  hisobga  olinishi  ham  ba‘zan  yoshlarning  to‗g‗ri,  o‗z  imkoniyatlari  va 

qobilyaitlariga  mos  kasb  -  xunarning  tanlanmasligiga  sabab  bo‗ladi.  Masalan,  bunday 

omillarga  oilaning  moddiy  shart  -  sharoiti,  o‗qish  joyining  uydan  uzoqligi,  o‗quv 

tayyorgarligining saviyasi, emotsional yetuklik, sog‗liqning xolati va boshqalar. 

 

O‗zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash Milliy dasturining 1997 yilda qabul 

qilinishi    Prezidentimiz  ta‘biri  bilan  aytganda,  mustaqil  fikrlaydigan,  yuksak  malakali 

kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi. Joylarda tashkil qilinayotgan kasb- xunar kolledjlari, 

akademik  litseylar,  viloyatlar  markazlari  va  Toshkent  shahrida  tashkil  etilgan  Tashxis 

markazlari  9  sinfni  tamomlagan  yoshlarning  iqtidori  va  layoqati,  qiziqishlarini  o‗z 

vaqtida  aniqlash,  uni  psixologik  metodlar  yordamida  diagnostika  qilishni  amalga 

oshiradi. Bu tadbirlar yoshlardagi kasb - hunarga bo‗lgan yo‗nalishni adekvat qilish, o‗z 

yashash joyidan uzoq bo‗lmagan sharoitda zarur, o‗z layoqatiga mos xunar egasi bo‗lib 

yetishishga yordam beradi.