O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Mavzu-3: XVII-XVIII asrlarda psixologik ta’limotlar.

Reja:
1. Reflekslar haqida tushuncha.

2. Assotsiativ jarayonlar haqida tushuncha.
3. F. Bekon, Spinoza, Gobbs va Dekart ta’limotlari.
4. XVIII asrlarda empirizm va assotsianizm rivojlanishi.
5. Gartli va Yum ta’limotlari.

F. Bekon, Spinoza, Gobbs va Dekart ta’limotlari tabiri bilan aytganda , F.Bekon “ingiliz materializmining va umuman tajriba fanlarining” asoschisidir. Bekon , avvalo shuning bilan mashhurki, o`rta asr sxolastik filasofyasini qattik tanqid qildi va ilmiy bilimning yangi yo`llarini belgilab berdi. Bekon ta’limotiga ko`ra, fan, birinchi navbat da atrofdagi tabiatni, uning ba’zibir xodisani qonunlarini o`rganish bilan shugullanmogi zarur.Bekon ratseonalistik deduktiv metodni hamda befoyda deb inkor qildi va tajribaga asoslangan induktiv metodni asoslab berdi. Bekon ruhni ikkiga bo`ldi: Aqliy va qissiy ruhlar. Birinchi iloxiy nafasdan kelib chiqadi. Ikkinchisi moddiy bo`lib, barcha organik mavjudodlarga qosdir. Xoyvonlarning tanasi xissiy ruh organidir, insonda esa tana aqliy ruh organi bo`lib qizmat qiladi.

Bekonning ta’limotiga ko`ra hissiy ruh moddiydir, lekin issiklik bilan siyraklanishi natijasida ko`zga ko`rinmaydigan bo`lib qolgan, u suyuqlikka o`xshash bo`lib, o`z tabiatiga ko`ra havo va o`tga yakindir.
Bekon Fizik olim qonuniyatlarini inson psixik hayotiga ko`chirish psixikani tajriba va kuzatish yo`li bilan o`rganish mumkin, deb taxmin qildi.
Bekonning fikricha, “birinchi psixik eliment” tasavvurdir. Bekon ning tasavvurlar mexanikasi haqidagigi fikrlarini boshka bir ingiliz filasof-materialisti Gobbs yanada mufassaliroq rivojlantirdi .
Psixologik xodisalarining o`zi maddiy tartibdagi faktlardir. Ularning rivojlanishi nutqning rivojlanishi bilan boqliqdir. Gobbs yangi materialistik psixologiyaning asoschisidir.
XVIII- asrning ikkinchi yarimida ingiliz psixologlari Yum va Gartli har xil psixik xadisalar va elementlar ideya- tassavurlarning yaxlit bulib birlashishini asosiy qonuni sifatida assotsiatsiyalar haqidagi ta’limotni ilgari surdilar.
Assotsiatsiyalar haqidagi bunday ta’limot bir vaqtda ham idealistik, ham materialistlik yo`nalishda paydo bo`lli. Idealistik yo`nalishning vakili David Yum (1711-1766) edi. Uning ta’limotiga ko`ra, ongning barcha murakkab xodisa va maxsullari va o`zining “men” ekanligini (o`z-o`zini), o`zaro tashki boqlanishlar - assatsiyalar bilan boqlangan tasavvur birikmalar»
Materialistik oqimning vakillari David Gartli (1705-1757y) va uning щogirdi Djozef Pristli (1733-1804y) edilar. Ular assotsiativ tasavvurlarni miyada fizialogik boqlanishlarga tenglashtirib qo`ydilar. Gartli psixologiya ruhning fizikasi deb qaradi.
Pristli barcha psixik protsesslar miyaning tebranishlari, deb jar soldi. U psixik va inkor qildi va psixologiyaga fiziologiyaning bir kismi deb kiradi.
Assossiyalar va ularning inson psixik faoliyati tarkibidagi muxim roli haqidagigi ta’limot X1X asrda juda keng tarhaldi. Empirik psixologiya ichida “assotsiativ psixologiya” deb atalgan aloqida oqim paydo bo`ldi. Bu oqim X1X asrning uch choragi maboynida xukumron mavkeyini egallab qoldi.
X1Xasrda assatsiativ psixologiyaning tarafdorligi Angiliyada Djems Mil (1773-1836y) , Djoye Stiyuart mil (1806-1873y), Aleksandr Ben (1850-1909), ham kiritish mumkin .
Assotsiativ psixologiyaning vakillari barcha murakkab psixik protsesslar (xotira, tafakkur va nutk, xayol va iroda ) bir xil birlamchi psixik elementlar bo`lgan sezgilardan va ularning nusqasi bo`lgan tasavvurlada xosil bo`ladilar deb davo qiladilar.Assatsiativ psixologiya vakillarining fikricha, nutq va tasavvuridir. Masalan, Ebbengausning aytishicha, nutq -bu “ikki elimentning ” mustaxkam assotsiatsiyalar bo`lib qo`shilishidir : Bir tomondan, so`z va gaplarning ularning ma’nolari bilan, ikkinchi tomondan , esa so`z va gaplarning narsalar bilan birikishidir. qayd qilingan ikkala so`z elimentlari ham o`zaro mustaxkam assotsiatsiyalar bilan boqlangan , deb takidlaydi Ebbingaus. Nutq posseslarida, ya’ni fikrining shakllanishida fikrni o`zgalarga bayon qilishda va o`zgalarni fikrini o`zlashtirishda assotsiatsiyativ protsesslar, alohida tasavvurlar , xususan so`zlarning asosiy elementlari bo`lgan harakat (kinestetik) tasavvurlar bilan tovush tasavvurlar o`rtasida boqlanishlar xosil bo`ladi.
Assotsiatsiv psixologiya vakillarining xizmati shkndan iboratki, ular ongning yuksak murakkab protsesslarini, ya’ni tafakkur, nutq va irodalarni tajriba asosida (asosan o`z-o`zini kuzatish yo`li bilan ) o`rganishni diqqat markazida tutdilar