O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Nazariya”
termini keng ma‟noda aqliy bilish, tafakkurni anglatadi, uni amaliyotdan farq qiluvchi faoliyat turi sifatida ifodalaydi. Tor ma‟noda esa, nazariya ma‟lum bir sohaga oid tasavvurlar, tushunchalar, g„oyalar, gipotezalarni sistemaga soladigan, predmetni ratsional tarzda anglashga imkon beradigan bilim shaklini bildiradi. 65 Nazariyaning bunday talqini ilmiy bilishda empirik va nazariy bosqichlarning farq qilinishi bilan bog„liq. Empirik bosqichda ilmiy faktlar to„planadi, o„rganiladi, sistemaga solinib, turli xil jadvallar, sxemalar, grafiklar tuziladi; muayyan bir umumlashmalar, xususan, empirik tushunchalar, farazlar, empirik qonunlar shakllanadi. Ilmiy bilishning keyingi taraqqiyoti empirik bilish bosqichida hosil qilingan, lekin bir-biri bilan bo„lgan aloqasi hali aniqlanmagan bilimlar o„rtasida munosabatlarni o„rnatish, ularni umumlashtirish, shu asosda yangi fundamental tushunchalar, umumiy qonunlarni yaratish, ilmiy bashoratlar qilish bilan uzviy bog„liq. Bilishning bu ikki bosqichi o„rtasida zaruriy aloqadorlik mavjud. Xususan, nazariyani yaratish empirik bilish jarayonida hosil qilingan predmetning ayrim tomonlari, xususiyatlarini aks ettiruvchi tushunchalar, qonunlar, farazlar o„rtasida mantiqiy aloqalarni o„rnatishga, predmet haqida yaxlit tasavvur hosil qilishga, uning mohiyatini tushuntirishga bo„lgan ehtiyoj bilan belgilanadi. Demak, nazariya – ma‟lum bir predmet sohasiga oid tushunchalar, qonunlar, gipotezalar, g„oyalarni sistemaga solib, u haqida yaxlit tasavvur hosil qiladigan, yangi fundamental umumlashmalar yaratishga olib keladigan, shu sohadagi hodisalarni tushuntirish, oldindan ko„rish imkonini beradigan ishonchli bilimdan iborat. Ilmiy nazariya quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) empirik asos: nazariyaga aloqador faktlar, ularga mantiqiy ishlov berish natijalari; 2) boshlang„ich nazariy asos: nazariyaning asosiy tushunchalari, postulatlari (aksiomalari), fundamental qonunlar (prinsiplar); 3) nazariyaning mantiqiy apparati: tushunchalarni hosil qilish va ta‟riflash qoidalari, xulosa chiqarish (isbotlash) qoidalari; 4) olingan natijalar (xulosalar). Ilmiy nazariya oxir-oqibatda real sistemani, obyektni aks ettiradi, uning tabiatini tushuntiradi va shu ma‟noda o„zining empirik asosiga ega. Lekin empirik asosining mavjudligi nazariyaning barcha tushunchalari ifoda etadigan predmet va belgilarning hissiy idrok qilinishi yoki nazariyaning barcha hollarda mavjud hodisalarni, ularning real xususiyatlari va munosabatlarini aks ettirishini anglatmaydi. Nazariyani qurish murakkab jarayon bo„lib, ko„p hollarda bir qancha olimlarning hamkorlik qilishini taqozo etadi. Tabiiyki, nazariya ma‟lum bir metod yordamida, ya‟ni metodologik prinsiplar, usullarni qo„llash asosida quriladi. 66 Qurilgan nazariya bilishning keyingi bosqichlarida aniqlashtiriladi, yangi faktik materiallar asosida mazmunan boyitiladi, qayta talqin qilinadi. Ilmiy nazariyaning juda ko„p turlari mavjud. Ularni turli xil asoslarga ko„ra klassifikatsiya qilish (turkumlash) mumkin. Xususan, qurilish metodiga ko„ra nazariyalarni to„rtta turga ajratish mumkin: 1) tajriba bilan ish ko„radigan fanlarning mazmundor nazariyalari; 2) gipotetik-deduktiv (yoki yarim aksiomatik) nazariyalar; 3) aksiomatik nazariyalar; 4) formallashgan nazariyalar. Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|