O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gipotetik-deduktiv nazariyalar
- Aksiomatik nazariya
|
“Mazmundor” nazariyalar
da ma‟lum bir sohaga oid faktlar sistemaga solinadi, umumlashtiriladi va tushuntiriladi. Ular asosan tajriba natijalari, empirik materiallarga tayanadi, ularni tahlil qiladi, tartibga soladi va umumlashtiradi. Ana shuning uchun ham ularni “tajribaga tayanuvchi nazariyalar”, deb atashadi. “Mazmundor” deb atalishiga sabab, ularni matematika va mantiqdagi formallashgan nazariyalardan farq qilishdir. Mazmundor nazariyalarni sof empirik nazariyalar deb bo„lmaydi. Ular faqat empirik materiallargagina emas, balki nazariy qonunlarga ham tayanadi. Masalan, mazmundor deb hisoblanadigan Ch. Darvinning evolyutsiya nazariyasi, I.P. Pavlovning oliy asab faoliyatining shartli reflektorlik nazariyasi va shu kabilar chuqur nazariy g„oyalarga suyanadi, ular yordamida to„plangan materiallarni ratsional usul bilan anglaydi, qayta ishlaydi va tushuntiradi. Gipotetik-deduktiv nazariyalar tabiatshunoslikda uchraydi. U turli xil mantiqiy kuchga ega gipotezalar sistemasidan iborat bo„lib, unda mantiqan kuchlilaridan mantiqan kuchsizroqlari deduksiya qilinadi. Gipotetik- deduktiv sistemani gipotezalar zanjiri (ierarxiyasi) tarzida olib qarash mumkin. Bunda empirik asosdan uzoqlashgan sari gipotezaning kuchi ortib boradi. Gipotetik-deduktiv nazariyalarning o„ziga xos jihatlaridan biri undagi gipotezalarning darajalari bo„yicha qat‟iy izchil joylashishidir. Gipotezaning darajasi qanchalik yuqori bo„lsa, xulosalarni mantiqiy yo„l bilan keltirib chiqarishda uning ishtiroki shunchalik ko„p bo„ladi. Aksiomatik nazariya – nazariya elementlarining katta qismi kichkina boshlang„ich asosdan – asosiy aksiomalardan deduktiv yo„l bilan keltirilib chiqariluvchi nazariyadir. Aksiomatik nazariyalar matematikada quriladi. Aksiomatik metod birinchi marta Evklid tomonidan elementar geometriyani qurishda muvaffaqiyatli ishlatilgan. Mazkur geometriyaning asosiy aksiomatik tushunchalari “nuqta”, “to„g„ri chiziq”, “tekislik” bo„lib, ular ideal fazoviy obyektlar sifatida olib qaralgan; geometriyaning o„zi esa fizikaviy fazoning xususiyatlarini o„rganuvchi ta‟limot sifatida talqin 67 qilingan. Matematikaning taraqqiyoti davomida aksiomatik metod takomillashib borgan, uni qo„llash mumkin bo„lgan sohalar doirasi kengaygan. Xususan, asta-sekin Evklid aksiomalarining faqat geometrik obyektlarnigina emas, balki boshqa matematik va, hatto, fizik obyektlarni ham tasvirlash uchun yaroqli ekanligi ma‟lum bo„ldi. Aksiomatika tabiatshunoslikda ham qo„llaniladi. Tajriba bilan bog„liq bo„lganligi va shuning uchun ham zaruriy ravishda empirik talqinga muhtoj ekanligi sababli tabiyotshunoslikning faqat o„zagini tashkil etadigan tushunchalarnigina aksiomalashtirish mumkin. Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|