4. Gipoteza. Nazariya Gipoteza – o„rganilayotgan hodisaning sabablari va xususiyatlarini
tushuntiradigan asosli taxmin tarzidagi bilim shaklidir.
Gipotezani qurish, o„rganilayotgan hodisani tushuntiradigan taxminiy
fikrlarni ilgari surishdan iborat bo„ladi. Gipotezalar uzoq izlanishlar,
o„tkazilgan tajriba va eksperimentlar natijasida vujudga keladi. Ilgari
surilgan gipoteza, albatta, asoslanishi zarur. Gipoteza tasdiqlanmaguncha
o„zining bilishdagi ahamiyatini yo„qotmaydi. Rad etilsa, o„rniga boshqa
gipoteza quriladi va bu hol to gipotezalardan birortasi tasdiqlanmaguncha
davom etadi.
Ilgari surilayotgan gipotezalar turli hil darajada umumlashgan bo„lishi
mumkin. Ana shunga muvofiq holda umumiy va juz‟iy gipotezalarni
ajratish mumkin.
Umumiy gipoteza deb tabiat, jamiyat, bilish hodisalarining
qonuniyatlari haqida bildirilgan asosli taxminga aytiladi. Bunga misol qilib
Yerda hayotning paydo bo„lishi, ongning kelib chiqishi, ijtimoiy progress
haqidagi farazlarni ko„rsatish mumkin.
Juz‟iy (xususiy) gipoteza ayrim faktlar, alohida predmet va
hodisalarning kelib chiqishi, xususiyatlari haqidagi bildirilgan asosli
taxminiy fikrdan iborat. Konkret jinoyatning motivi haqidagi sud versiyasi,
arxeologik qazishlarda topilgan predmetlarning tabiati, qaysi davrlarga oid
ekanligi haqidagi taxminlar juz‟iy gipotezaga misol bo„ladi.
Mantiqda, ishchi gipotezalar ham farq qilinadi.
Ishchi gipoteza – tadqiqotning dastlabki bosqichida ilgari suriladigan,
birinchi faktlar asosida qilingan taxmindir. U o„z oldiga o„rganilayotgan
hodisaning sababini aniqlashni maqsad qilib qo„ymaydi; u faqat kuzatish va
eksperiment natijalarini tasvirlashga, tartibga solishga yordam beradi. Ishchi
gipoteza farazga yaqin turadi, biroq u farazdan o„zining konkretligi bilan farq
qiladi. Har qanday ishchi gipoteza – gipotezaning boshlang„ich davridir.
Har qanday gipoteza tekshirishni talab etadi. Natijada uning haqiqatlik
ehtimolligi yo ortadi, yoki kamayadi, gipotezaning haqiqatligi isbotlanadi yoki
gipoteza rad etiladi.
