O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Fisher taqsimoti. Agar X va U - mustaqil (bog’liq bo’lmagan) tasodifiy kattaliklar k₁ va k₂ - erkinlik darajasi bilan X² bo’yicha taqsimlansa, u holda tasodifiy kattalik ya’ni F Fisher taqsimoti k1 va k₂ - chi erkinlik darajasi bo’yicha taqsimlanadi.
Tasodifiy sonlarning (kattaliklarning) taqsimot qonunlarining asosiy xarakteristikalari, taqsimotining integral va differensial funksiyalari quyidagi jadvalda berilgan.
6-jadval
Tasodifiy kattaliklarning taqsimot qonunlarining
xarakteristikalari.

Taqsimot qonuni	Taqsimlanish funksiyasi
	Differensial			Integral
Normal (Gauss)	1 ^tp --2 ^F(tp ) = ~^ J e ^2 dt \Г2л * ** —от			л xo — ^(^x^—^mx )^2 F(x) = —— J e ^2°^x dx
Teng taqsimlangan (Bir maromli)	p(^x^) = «		0; —от < x < a ^1 ; a < x < b ^b^—^a 0; b < x < +от	F (x) = «			0; —от < x < a x — a ; a < x < b ^b^—^a 1; b < x <+от
Uchburchakli (Simpson)	p^(^x^) = ^	0; от < x < a 4( x — a) a + b f-; a < x < (b — a)^2 2 4(b — x) a + b £; < x < b (b — a)^2 2 0; b < x < ■/			F (x) = \	0; —от < x < a 2( x — a)^2 a + b — '—; a < x < (b — a)^2 ’ 2 2(b — x)^2 a + b , —v; — < x < b (b — a)^2’ 2 1; b < x <+от
Me’yorlangan (normal)	/ \ 1 — ^-t^2 ^p^(^t)=^^e bu erda t q (x - mx) c			1 ^tp. - ^-t2 Ft ) = TT J e ^2 dt ■J 2л ^J*^^л —от
Eksponensial bir tomon-lama (ko’rsatkichli)	P (x) = pe-^px			F (x) = 1 — e-^px

4. 
   O’lchash anikligini extimoliy baxolanishi
   

Tasodifiy xatolik qiymatlarining intervali ichida joylashgan o’lchash natijalarining xatoliklarini izlanayotgan qiymati o’lchash natijalari xatoliklarning ishonchli intervali deb ataladi.
Xatolikning ishonchli intervali har bir (alohida) o’lchashlar uchun 2tS_x teng bo’lgan va o’lchash natajalari uchun (o’rtacha arifmetik qiymat bo’yicha) 2tS_x - zonasi bo’yicha aniqlanadi; bu erda t - o’lchashlar soni n, ishonchli ehtimollik R, ehtimollikni taqsimot
qonuni va o’lchashlarning boshqa qator klassifikasion xarakteristikalariga bog’liq bo’lgan koeffisient.
Ishonchli intervalning yuqori va pastki chegaralari o’lchash xatoliklarining ishonchli chegaralari deb ataladi. Birlik o’lchashlar xatoliklarining ishonchli chegaralari (teng aniqlik bilan qator o’lchashlardagi) _s va o’lchash natijalarining xatoliklarini ishonchli x
chegaralari (yoki o’rtacha arifmetik qiymati bo’yicha) s quyidagi ifodalardan topiladi:



s_x — t • S_x
x p x

^Sx ^t p^Sx
x p x


Qachonki taqsimot qonuni ma’lum bo’lmasa, o’lchash xatoliklarining ishonchli chegaralarini hisoblash uchun Chebishevning aniq ifodasidan kelib chiqadigan formula ishlatiladi:
s — уД ^_ P' m • S_x , S — л/1 ~ P ’^m ’ S (2.6.12)
Koeffisient ^tp o’lchashlarning turi yoki klassifikasion xarakteristikalariga qarab, quyidagicha topiladi:

• 
  agar o’rtacha kvadratik og’ish (O’KO) ^Sx va ^S larning baholanishi eksperimental yo’l bilan chegaralangan o’lchashlar sonida (n<30), yoki formulalar bo’yicha aniqlansa, ¹ koeffisient Styudent koeffisienti, aniqrog’i Styudent taqsimotining kvantili deb ataladi va Styudent taqsimotining formulasi bo’yicha, yoki osonrog’i jadvaldan (ilova B dagi B.1-jadvalga qaralsin) topiladi. Styudent koeffisienti ishonchli ehtimollikning Pq1-q va erkinlik darajalar soni fqn-1, (n- o’lchashlar soni, q - qiymatli ko’rsatkich) ga muvofiq bo’lishi kerak;
  
• 
  agar o’rtacha kvadratik og’ish (O’KO) ^Sx va ^Sx larning baholanishi (etarli juda ko’p o’lchashlar sonida nq30) eksperiment yo’li bilan aniqlansa, yoki u me’yoriy yoki texnik xujjatlarda keltirilgan bo’lsa, yoki dispersiya ^ yoki o’rtacha kvadratik og’ish ^a berilgan (aniq) bo’lsa, u holda koeffisient t ishonchli ehtimollik R uchun normal taqsimotning kvantilini tasvirlaydi (bildiradi) va
  
• 
  me’yorlangan normal taqsimotning integral funksiyasini qo’llab hisoblanadi; buning uchun ishonchli ehtimollik P qabul qilinadi, masalan, Pq0,95, keyin quyidagi ifoda bo’yicha
  

me’yorlangan normal taqsimotning integral funksiyasi F(t) ning qiymati aniqlanadi va jadvaldan (ilova B, dagi B.2 jadvalga qaralsin) t - koeffisientining qiymati topiladi;
- agar o’lchash bilvosita usulda o’tqazilgan bo’lsa va o’rtacha kvadratik og’ish (O’KO) s yoki s laming baholanishi) formulalar bo’yicha aniqlangan bo’lsa, u holda ishonchli ehtimollik Pq1-q va erkinlik darajalar soni f ga tegishli Styudent koeffisienti jadvaldan
J эф
olinadi (ilova B dagi B.1 jadvalga qaralsin).
Erkinlik darajalarining effektiv soni (x_i - argumentlarining bir xil sonlarida, yoki n1qn₂qn₃q.. .qn) quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi:
(n +1) •





f
J эф

n
X
i=1

IT'I
^1v)

• S * (x,)


bu erda n_i - x_i ning o’lchashlar soni;
m - argumentlar soni;
q - qiymatlik darajasi.
Agar o’lchash xatoligi ehtimollikning normal taqsimot qonuni bo’yicha taqsimlansa, u holda o’lchash xatoliklarining ishonchli chegaralarini hisoblash uchun formuladan foydalaniladi.
Tasodifiy xatolikning normal qonun bo’yicha taqsimlanishida (o’zgarishida) ishonchli interval +^3a ^^-3a gacha, ishonchli ehtimollik esa 0,9973 qabul qilinishi mumkin. Bu degan so’z 370 tasodifiy xatolikdan bittasi o’zining absolyut qiymati bo’yicha 3a dan katta bo’ladi va uni qo’pol xatolik deb hisoblab, o’lchash natijalarini qayta ishlashda hisobga olinmaydi. Shuning uchun, xatoliklarni normal taqsimlanishida ishonchli chegara (interval) ± 3a ni xatolikni maksimal ishonchli chegarasi deb qabul qilinadi, xatolik esa qator o’lchashlardagi maksimal xatolik deb hisoblanadi. Ko’pincha texnik o’lchashlarda tasodifiy xatolikni baholanishi bir xil bo’lishligiga erishish uchun ishonchli ehtimollikni 0,95 qiymati qabul qilinadi. Faqat alohida aniq o’lchashlarda va mas’ul o’lchashlarda ishonchli ehtimollikni juda yuqori qiymatlarini qabul qilishga yo’l qo’yiladi.
O’lchash natijalarining jamlangan xatoligi
O’lchash natijalarining xatoligi tasodifiy va muntazam xatoliklarning yig’indisidan iborat bo’ladi. Tasodifiy va muntazam xatoliklarining yig’indisi taxminan yondoshgan holda topilib, natijaviy xatolikni intervalli xarakteristikalarini topishga imkon beradi. Ya’ni bu usul bilan o’lchash natijalarini umumiy xatoliklarini ishonchli chegarasi, ya’ni o’lchash xatoliklarining eng katta va eng kichik qiymatlari orasidagi interval aniqlanadiki, bu oraliqda o’lchash natijalaridagi xatoliklarini izlanayotgan qiymatlari berilgan ehtimolligi chegarasida yotadi.
O’lchash natijalarining jamlangan xatoligining ishonchli chegarasi A standart bo’yicha quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:
A = K-S
^Z - - koeffisient esa
0 + s
к = -
^г S + S
0 x
va o’lchash natijalarining jamlangan o’rtacha kvadratik xatoligi - natijaning jamlangan xatoligi quyidagi formula bo’yicha hisoblab topiladigan (tasodifiy va yo’qotilmagan muntazam xatoliklardan tashkil topgan) o’lchash natijasining xatoligi:
s z=7ST^0
bu erda 0 - yo’qotilmagan muntazam xatoliklar yig’indisini chegarasi hisoblanadi.
_s - o’lchash natijalaridagi tasodifiy xatoliklarni ishonchli chegaralari
S - o’lchash natijalarining o’rtacha kvadratik xatoligini (O’KO) baholanishi.
S - yo’qotilmagan muntazam xatoliklarini yig’indisini o’rtacha kvadratik xatoligi.
O’lchash natijalarini qayta ishlash
Yuqorida ta’kidlanganidek, o’lchashdan maqsad kuzatuvchini qiziqtiruvchi kattalik qiymatini uni o’lchashdagi xatoliklarining ma’lum xarakteristikalari bilan topishdir. Kattalikning qiymatini olish bu uning haqiqiy qiymatini yoki uning o’rtacha arifmetik qiymatini aniqlashdan iboratdir.
Eslatib o’tilgan o’lchash xarakteristikalari har xil, bir-biridan farq qiluvchi o’lchashlarning qaysi sinfiga taalluqli ekanligiga bog’liq holda matematik ifodalar bo’yicha hisoblanadi.
Demak, bir marotaba va ko’p marotaba o’lchashlarning, bevosita va bilvosita, teng aniqlik bilan o’lchash jarayoni va matematik qayta ishlash tartibi har xil bo’ladi. Shuningdek, bir nechta qator o’lchashlar natijalarini qayta ishlash ham ularni normal taqsimot qonuniga bo’ysunadigan va bo’ysunmaydigan o’lchash natijalarini qayta ishlash ham bir-biridan farq qiladi. ^’^ati^an xususiy hollarni alohida ko’rish lozim bo’ladi.
Bir marotaba o’lchash natijalarini qayta ishlash
Bir marotaba o’lchash natijasi sifatida kattalikni alohida o’lchashda olingan qiymati qabul qilinadi. Agar, oldindan o’lchash natijasining xatoligini tashkil etuvchilari ma’lum bo’lsa, o’lchash faqat bir marta o’tkaziladi. Bir marotaba o’lchash quyidagi hollarda o’tkaziladi: ishlab chiqarishdagi iqtisodiy zarurat tug’ilganda, o’lchashni takrorlash imkoni bo’lmaganda, masalan, birinchi o’lchashdayoq o’lchash ob’ektini buzilishi kerak bo’lganda;

• 
  tasodifiy xatoliklarni hisobga olmaydigan darajada bo’lganda (ular yoki yo’qotilmagan muntazam xatoliklarga nisbatan hisobga olinmaydigan darajada kichik bo’lganda, yoki ularning ishonchli chegarasi yo’l qo’yiladigan xatolik chegarasidan chiqib ketmaganda).
  

Bir marotaba o’lchash natijalarining xatoliklarini baholash MI 1552-86 uslubiy ko’rsatmaga muvofiq amalga oshiriladi.

• 
  bir marotaba o’lchash natijasining xatoligi - (bir marotaba
  

o’lchash xatoligi) - bu bitta o’lchash xatoligi bo’lib (qator
o’lchashlarga kirmaydigan), muayyan sharoitda o’tkazilgan o’lchash usuli va vositasining ma’lum xatoliklari asosida baholanadi.
Misol: detallning biron-bir o’lchami bir marotaba o’lchanganida uning qiymati 12,55 mm ga teng bo’ladi. Bunda o’lchashdan oldin ma’lumki, mikrometrning xatoligi berilgan diapazonda ± 0,01 mm ni tashkil etadi va bu holda o’lchash usuli xatoligi (bevosita baholash usulida) nolga teng deb qabul qilinadi. Demak, muayyan (berilgan) o’lchashlar sharoitida xosil bo’lgan xatolik ± 0,01 ga teng bo’ladi.
Qo’pol xatoliklarning namoyon bo’lishini aniqlash
Qo’pol xatoliklarni sodir bo’lishi (namoyon bo’lishi) va ularni bartaraf etilishi o’lchash natijalarining normal baholanmaslik kriteriysiga asoslanadi.
O’lchash natijasi x_i da qo’pol xatolik yo’qligi gipotezasini tekshirish uchun kattalikning taqsimlanishidan foydalanish mumkin:





^{X - X}min
Sx
X

yoki

x - x
max

Sx


agar t<(t)_max bo’lsa, [bu erda (t)_max jadvaldan aniqlanadi va (B.3- jadvalga qaralsin)], gipoteza qabul qilinadi. Aks holda uni inkor etish kerak bo’ladi va bu natijani keyinchalik o’lchash natijalarini qayta ishlashda e’tiborga olinmaydi.
Qo’pol xatolik namoyon bo’lgan va bartaraf etilgan xolda to’g’rilangan o’lchash natijalarining o’rtacha arifmetik qiymatini hisoblash va o’rtacha kvadratik og’ishni (O’KO) baholash endi yangitdan o’lchashlar soni n*qn-m uchun o’tkaziladi, bu erda m - namoyon bo’lgan o’tkinchi xatoliklar soni.
Qator o’lchashlar sohalarida ^{(x- x} )-■ xatolik ishonchli
ehtimollikning 0,997 qiymatida 3 - S_x (yoki ³ •&) dan oshib ketadi va bu o’tkinchi xatolik deb hisoblanadi. Bu qoida uch sigma (³^) qoidasi deyiladi.
O’lchash natijalarining ishonchli ehtimolligini aniqlash
Ishonchli ehtimollikni eksperimental (yoki berilgan) S_x ^x qiymatlari bo’yicha va ishonchli interval (oraliq) ^[xi^;x2] bo’yicha
quyidagicha aniqlanadi
. ^x₁ ^{- x} x, - x
t₁ = t₇ =——
¹ Sx ² Sx
x x
,,
Bu formulalar bo’yicha o’lchashlar natijalari x₁ va x₂ larning o’rtacha arifmetik x dan t1 va t₂ me’yorlangan og’ishi (chetlashuvi) aniqlanadi. Ularning qiymatlari bo’yicha B.2 jadvaldan F(t1) va F(t₂) integral funksiyalarining qiymatlari topiladi va
P=F(t1)QF(t2)
formula bo’yicha ishonchli ehtimollik P aniqlanadi.
O’lchash natijalarini yaxlitlash. Yaxlitlash qoidasi. Juda kichik xatoliklarning mezoni (kriteriysi)