O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

1
 Y= ------------ (a+I+G) 
1-b (1-t) 
Bu yerda: 1 / (1-b(1-t) – yopiq iqtisodiyotda xarajatlar 
multiplikatori;

---

113 
t – chegaraviy soliq stavkasi. 
t =ΔY/ΔT 
Bu yerda: ΔT – to‗lanadigan soliqlar miqdorining o‗sishi; 
ΔY – daromadlarning o‗sishi. 
Progressiv soliq tizimi multiplikator samarasini yumshatadi va 
ishlab chiqarish hamda bandlilik darajalarini barqarorlashtiradi.
Soliqqa tortish hisobga olingan holdagi xarajatlar multiplikatori 
soliqqa tortish hisobga olinmagan holdagi soliq multiplikatoridan ancha 
kichikroq miqdorga ega, chunki daromadlarga aylangan xarajatlarning 
bir qismi soliqlarga chegirilib, muomaladan chiqadi va maltiplikasiya 
samarasini pasaytiradi. Bu ikkala formulani solishtirganda ham ko‗zga 
tashlanadi. Shuningdek ochiq iqtisodiyotda oshgan daromadlarning bir 
qismi importga yo‗naltirilishi oqibatida muomaladan chiqib ketishi 
tufayli multiplikator samarasi yopiq iqtisodiyotga nisbatan pastdir.
Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlari multiplikator va muvozanatli 
ishlab chiqarish hajmi quyidagi tenglamalar sistemasini yechib topiladi: 
Y=C+I+G+Xn 
 C=a+b(1-t) x Y 
Xn=g+m‘Y 
Agarda (2) va (3) tenglamalarni asosiy makroiqtisodiy ayniyatga 
qo‗yib, yechsak quyidagi yechimga ega bo‗lamiz: 
1 
Y= ------------------- (a+I+G+g) 
1(1-b (1-t)+m‘) 
Bu yerda: 1 / 1(1-b(1-t)+m‘) ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlar 
multiplikatori. 
Muvozanatli daromadlar darajasiga soliqlarni kamaytinish ham 
multiplikativ ta‘sir ko‗rsatadi. Soliqlar miqdorini ΔT ga kamaytirsak, 
tasarrufdagi daromad darajasi ΔT ga oshadi. Iste‘mol xarajatlari mos 
tarzda ΔTx b (bu yerda b-iste‘molga chegaraviy moyillik) miqdorga 
oshadi va u rejalashtirilgan xarajatlar egri chizig‗ini yuqoriga siljitadi, 
milliy ishlab chiqarish hajmini esa ΔU ga oshiradi.
 

---

114 
Soliq multiplikasiya samarasi davlat xarajatlari singari soliqlarning 
bir marta o‗zgarishi oqibatida iste‘molning bir necha bor o‗zgarishiga 
boqliq. 
T↓(ΔT)

Yd↑ (ΔYd= -ΔT) 

C↑ (ΔC=b(-ΔT)) 

E↑ (ΔE=b(-ΔT)) 

Y↑ (ΔY=b(-ΔT) 

C↑ (ΔC=b(b(-ΔT)) 

E↑ (ΔE=b2(-ΔT)) 

Y↑ 
(ΔY=b2(-ΔT)) 

C↑ (ΔC=b(b2(-ΔT))) va h.k. 
Demak, soliq multiplikatorini quyidagicha tasvirlash mumkin: