179
XIV BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYASI
14.1. Merkantilistlar va fiziokratlarning xalqaro savdo
konsepsiyalari
Xalqaro savdo dunyoning turli mamlakatlarining tashqi savdosi
majmui sifatida jahon bozori (XVI-XVIII asrlar) va xalqaro mehnat
taqsimotining paydo bo‗lishi asosida vujudga keldi.
Xalqaro savdoning
rivojlanishi kapitalistik ishlab chiqarish usulining shakllanishi bilan
chambarchas
bog‗liqdir.
Feodal
ishlab
chiqarish
uslubining
parchalanishi va Evropada jahon bozorining paydo bo‗lishi davrida
nazariy iqtisodiy tushunchalar vujudga
kela boshladi va rivojlana
boshladi. Birinchi maktab merkantilizm edi.
Merkantilizm:
1) burjua siyosiy iqtisodining birinchi maktabi,
savdogarlar tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy siyosatni nazariy
jihatdan
asoslashga urinish; 2) iqtisodiy hayotga davlatning faol
aralashuvi bilan tavsiflangan dastlabki kapitalizm davridagi iqtisodiy
siyosat.
Dastlabki merkantilizm (XV asrning oxirgi uchdan bir qismi - XVI
asr o‗rtalari) vakillari Uilyam Stafford (Angliya), De Santis, G. Skaruffi
(Italiya) edi. Dastlabki merkantilizmning asosiy ta'minoti
pul balansi
nazariyasi bo‗lib, u pulni boyligini ko‗p jihatdan qonunchilik asosida
oshirishga qaratilgan siyosatni asoslab berdi. Mamlakatda pulni saqlash
uchun uni chet elga
eksport qilish taqiqlangan edi; sotishdan tushgan
barcha pullar, chet elliklar mahalliy mahsulotlarni sotib olishga
sarflashlari kerak edi.
Kechki merkantilizm (XVI asrning
ikkinchi yarmi - XVII asrda
gullab-yashnagan) o‗zining iqtisodiy siyosatining markaziga faol savdo
balansini qo‗ydi, bu esa o‗z mamlakatining tayyor mahsulotlarini
eksport qilish va vositachilik savdosi orqali ta'minlandi, shu tufayli pulni
chet elga olib chiqishga ruxsat berildi. Asosiy nazariyotchilar T. Mayn
(Angliya), A. Serra (Italiya), A. Montkretien (Frantsiya) edi.
Kechki
merkantilizm quyidagi tamoyilni ilgari surdi: bir mamlakatda arzonroq
sotib oling, boshqasida esa qimmatroqqa soting.
