O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

Fiziokratlar
- 
18-asr o‗rtalarida Fransiyadagi siyosiy iqtisod 
maktabining vakillari, ular 1789–1794 yillardagi inqilobgacha o‗z 
ta'sirini saqlab qolishdi. Xalqaro savdo muammolarini muhokama qilish 
jarayonida fiziokratlar konsepsiyasi shakllandi. Fransuz iqtisodchilari-
fiziokratlari F.Kyene (maktab rahbari), A.R.J. Turgo, P. S. Dyupont 
merkantilizmni tanqid qildilar. Fiziokratlar jahon iqtisodiy fikrida 
birinchi marta ijtimoiy boylikning kelib chiqishi masalasini muomaladan 
ishlab chiqarish sohasiga ko‗chirishdi. 
Fiziokratlarning iqtisodiy konseptsiyasida markaziy o‗rinni "sof 
mahsulot" muammosi egalladi, ular orqali tabiat foydalanadigan 
qiymatlarning ko‗payishini tushundilar. Fiziokratlar erkin savdoning 
tarafdorlari edilar, ammo bunday savdo erkinligi, bu qishloq xo‗jaligi 
mahsulotlarini eksport qilish mamlakatda ortiqcha bo‗lganida yuqori 
narxda va hosil etishmay qolganda ularni import qilishda shu kabi 
erkinlikni anglatadi. Binobarin, fiziokratlar xalqaro savdo erkinligini 
ma'lum bir mamlakat manfaatlaridan kelib chiqib izohladilar. 
14.2. Xalqaro savdoning klassik nazariyasi 
Xalqaro savdo nazariyasining rivojlanishiga ingliz iqtisodchilari A. 
Smit, D. Rikardo, J. St. Millar o‗z xissasini qo‗shdilar. 
Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari 
xalqaro savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda 
keltiradi degan fikrni ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va 
foydaliligi to‗g‗risida dastlabki nazariyalardan biri A.Smitning 
mutlaq 
ustunlik nazariyasidir
. Bu nazariyaga ko‗ra har bir mamlakat undagi 
mavjud sharoitlar va resurslar o‗ziga xosligiga tayangan holda ma‘lum 
bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovarni 
eng ko‗p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat 
mutlaq ustunlikka ega bo‗lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va 
ushbu tovarning o‗z iste‘molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa 
tovarlarni sotib oladi. Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda 
mutlaq ustunlikka ega bo‗lgan davlatlarda ancha arzon ishlab 
chiqarilgan bo‗ladi. Natijada har ikki davlat ham kam resurs sarflab 

---

181 
ko‗proq mahsulotga ega bo‗ladi. Masalan, O‗zbekiston asosan paxta 
mahsulotlarini 
yetishtirishga 
ixtisoslashganligi 
uchun 
boshqa 
mahsulotlarga nisbatan ko‗proq shunga e‘tiborni qaratish lozim. Chunki, 
O‗zbekiston qishloq xo‗jaligi, ob-havosi va qolaversa, butun respublika 
sharoiti paxta yetishtirishga moslashgan va unga kam miqdorda mehnat 
va moliyaviy resurslarni sarf qilib, yuqori hosil olish texnologiyasiga 
ega. Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o‗zi ixtisoslashgan sohaga 
ko‗proq e‘tiborni qaratishsagina dunyo bo‗yicha ko‗proq mahsulot 
ishlab chiqariladi va xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga 
erishish mumkin. Demak, shu yo‗l bilan dunyo aholisining talablarini 
maksimum qondirish imkoniyatiga erishiladi. 
Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish 
bo‗yicha dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo‗lmasligi mumkin. Bu esa 
shu mamlakat hamma tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni 
tug‗diradi. Agar shunday bo‗lsa importni bu mamlakat qaysi mablag‗lar 
hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga javob berish borasida mutlaq 
ustunlik nazariyasi boshi berk ko‗chaga kirib qoladi. 
D. Rikardo A. Smitning «Mutlaq ustunlik‘ nazariyasini yanada 
mulohaza qilish natijasida ushbu nazariya umumiy qoidaning bir qismi 
ekanligini isbotlab berdi. D. Rikardo «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va 
soliqlar‘ nomli asarida klassik nazariyani boshi berk ko‗chadan olib 
chiqadi. Uning fikricha, mamlakatlar ishlab chiqarish samaradorligini 
ta‘minlashda yoki ko‗proq ustunlikka ega bo‗lgan yoxud kamroq 
zaiflikka ega bo‗lgan mahsulot ishlab chiqarish va sotishga 
ixtisoslashsalar maqsadga muvofiq bo‗ladi. Bunday vaziyatlarda ikki 
mamlakat o‗rtasidagi savdo ko‗proq imkoniyatlar olib keladi. Har bir 
mamlakat o‗zi ixtisoslashgan mahsulotlarni ishlab chiqaradi va shu 
orqali yutuqlarga erishadi. Uning mulohazalari