O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti magistratura bo`limi

Bob xulosasi


Ingliz va o`zbek tillari turli til oilalariga mansub bo`lish barobarida ularning ichki tuzilishi ham farqlanadi. Ushbu bobda chog`ishtirilayotgan tillarda ironik mazmun ifodalovchi fonetik, leksik hamda grammatik vositalarni ajratib ko`rsatishga harakat qildik. Keltirilgan misollar shuni ko`rsatadiki ingliz va o`zbek tillarida ironik mazmun ifodalovchi tovush orqali ifodalanadigan vositalar bir-birlariga umuman o`xshamaydi. Lekin har ikkala tilda ohang va urg`uni o`zgartirish orqali ironik mazmun ifodalanishi mumkin.
Har ikkala tilda ironik mazmun ifodalovchi leksik vositalar juda ko`p va xilma-xil. Bu albatta odamlarning madaniyati, turmush tarzi bilan uzviy bog`liq holda rivojlanadi.
Ingliz va o`zbek tillarida ironik mazmun ifodalovchi grammatik vositalarning ham umumiy va farqli jihatlarini ajratish mumkin.


III-BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA IRONIK MAZMUN IFODALOVCHI LISONIY VOSITALARNING CHOG`ISHTIRMA TADQIQI


3.1. Ironik mazmun ifodalovchi stilistik vositalarning umumiy xususiyatlari


Ironiya - tabiatan to'liq o'rganilmagan instinktiv tarzda tan olingan stilistik qurilma (SD).
Ushbu qurilma, shuningdek, ikkita mantiqiy ma'noni - lug'at va kontekstual ma'nolarni bir vaqtning o'zida amalga oshirishga asoslangan, biroq bu ikki ma'no bir-biriga qarama-qarshi turadi. Ya'ni, ijobiy ma'noli so'z salbiy ma'noni anglatadi va aksincha. Masalan: cho‘ntagida bir tiyin ham bo‘lmasa, begona yurtda o‘zini rohatli deb topish kerak. Bu misoldan ko`rinib turibdiki, ,,rohatli’’so`zi ,,yoqimsiz’’ma`noda ishlatilgan.Ya`ni so`zning birlamchi lug`aviy ma`nosiga ancha teskari ma`no kasb etadi. Ironiya keng qo'llaniladigan nutq figurasi sifatida kognitiv psixologlar va tilshunoslarning katta e'tiboriga sazovor bo'ldi.
Tadqiqot davomida ma`lum bo`ldiki genetik jihatdan noqardosh bo`lgan ingliz va o`zbek tillarida ayni atama har xil talqin qilinadi. Jumladan, ironik mazmun ifodalash usullarida ham o`ziga xos jihatlar kuzatiladi. Cho`gishtirilayotgan har ikki tilga xos bo`lgan ironik mazmun ifodalash usullaridan yana biri kesatishdir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida bu hodisaga «qochirim bilan pardalab masxaralash, kulish yoki kamsitish; kinoya, pichiig» deb ta’rif beriladi.
A.Abdullayev «Kesatish maishiy ta’sirchanligi bilan adresatga nisbatan o‘ta «xukmronlik» ruhida bo‘ladi»<sup>2</sup>, deb ta’kidlaydi.
Darhaqiqat, ayrim salbiy munosabatlar hisoblangan g‘azab, ko‘rqitish, yoqtirmaslik, ogohlantirish, baland kelish kabi xolatlar tinglovchiga nisbatan kesatiq orkali ifodapanadi. Masalan:
Siz bizga yordam bergani emas, rahbarlik qilgani kelgansiz, rahbarsiz!.
Undoq emas, Arslonbek aka, ayol kishi rahbarlik qilsa, kalavangizning uchini yuqotib qo‘yasiz! — deydi. (A.Qahhor).
Misolimizdagi «kalavaning uchini yo‘qotmoq» iborasi matn tarkibiga singdirilib, kuchli ekspressiya hosil qiladi. Natijada kesatiqqa pardali kesatish orqali javob aytish yo‘li bilan yashirin maqsad yuzaga chiqariladi.
Kinoyada mavhum tushunchani aniq narsa yoki xodisaga xos belgilar yordami bilan tasavvur etish ko‘zda tutiladi<sup>3</sup>.
So‘z ma’nosining o‘zgarishi fikrning ifoda maqsadi bilan bog‘liq ekan, demak, kinoya bevosita matn tarkibida hosil bo‘ladi. Kinoya zaminida, o‘z navbatida tanqidiy fikr yotadi. Masalan:
Oshni yirik oshamlayotgan Qoriga:
Qori amaki, bu panshaxami, panshaxa?
Panshaxa-da, — dedi boshqa birov, — Qori amakim mashoqchi bo‘lganlaridan keyin, to‘g‘ri kelganda, xirmonni sovuradilar. shuning uchun panshaxa olib yuradilar. (S.Ayniy).
Bu vaziyatda qorining ochko‘zligi «panshaxali» mashoqchiga o‘xshatilib, qattiq tanqid ostiga olingan. Natijada kulgili kinoya hosil bo‘lgan.
Ironik mazmun ifodalash usullaridan biri qochirimdir. Qochi­rim tegishli shaxsga «qizim, senga aytaman, kelinim, sen eshit» kabi misolida ta`sir ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. A.Abdullayev «Qochirim ham mohiyati, e`tibori bilan (ekpressivlik ifodalashi) kesatish bilan bir qatorda yotadi. Lekin bu ular tamoman farqlanmaydi degan gap emas. Qochirimda so‘zlovchi o‘z fikrini to‘gridan-to‘g‘ri tegishli shaxsga aytmay, boshqa shaxsga gapiradi. Lekin unda «gap o‘z egasini topadi» degan maqsad ko‘zda tutilgan bo‘ladi», deb ta’kidlaydi.
«Kolxozimiznimg raisi-qarindosh urug`lariga tomorqa uchun xosildor yerlarni in’om qilayapti, begona kolxozchilarga esa sho‘rxok yerlar ajratilmoqda. Hurmatli redaksiya, yaxshi yer olish uchun raisning cho‘tir qiziga uylansam, qalay bo‘larkin?» («Guliston» jurnali).
Piching ham kuchli mantiqiy munozarada qo‘llanuvchi ironik vositalardan biri hisoblanadi.
Buni quyidagi nutq parchasi misolida izohlashga harakat qilamiz:
... Usta olim keluvchini xush omadi qilar ekan:
Siz ham kelar ekansiz-a, usta Farfi, — deb piching otib qo‘ydi. (A.Qodiriy).
Inson biror narsadan, voqeadan, holatdan quvongan paytda quladi. Hatto xalq orasida «Kuling, umiringiz uzoq bo‘ladi» degan ibora ham qo‘llanadi. Ana shu xursandchilik, vaqtichoqlikni ifodalovchi vositalar teskari ma’noda qo‘llanganda esa masxaralash mazmuni anglashiladi.
O‘zbek tilida ironik mazmun ifodalash usullaridan yana biri istehzodir. Istexzo arabcha so‘z bo‘lib, kimsaning ustidan kulish, mas­xaralash degan ma’noni anglatadi:
O‘zbek oyim Otabekning Marg‘ilonga serqatnovligining sababini Hasanalidan so‘raganida, shunday javob berdi:
O`g‘lingizning har zamon Marg‘ilonga oshiqmog‘i... Katta keliningiz o‘g‘lingizning ko‘z ochib ko‘rgani!
Ko‘z ochib ko‘rgani? — dedi O‘zbek oyim va kinoyalanib kuldi, — Zaynab o‘sha Marg‘ilonlikcha bo‘lmabdi, degin... (A.Qodiriy).
Ironik mazmun ifodalash usullaridan yana biri masxaralash hisoblanadi. U ham arabcha so‘z bo‘lib, mazax, ermak, kulgi degan ma’nolarni anglatadi.
Ermak xam masxaralashning bir ko‘rinishi bo‘lib, birovning us­tidan kulish, mazax bo‘lgan odam yoki narsa ma’nosini bildiradi. Bu usul, asosan, so‘zlashuv nutqida ko‘p uchraydi.
Masxaralash bilan yondosh qo‘llanuvchi hodisalardan biri mazaxdir.
Uchuruq — birovga shama yuzasidan aytilgan gap, so‘z, ibora, qochirim' ifodalash usulidir.
O‘zbek tilida ironik mazmun ifodalashning yondosh usullaridan yana biri ilmoqdir. Ilmoq leksemasi bilan bir ma’noda qo‘llanuvchi so‘zlarda:) yana biri shamadir. «Shama pardali qilib aytilgan tanqidiy mulohaza, piching, kinoyadir.
Ritorik va estetik yondashuvlardan og'zaki kinoyani an'anaviy o'rganish hozirgi kognitiv va pragmatik tadqiqotga o'tkazildi.
Shakl-mazmun nazariyasi nuqtai nazaridan kinoyaning konteksti yoki zohiriy ma'nosi Groundga mos keladi; ironiyaning mo'ljallangan ma'nosi belgilangan shaklga mos keladi.
Ironiyaning kognitiv xarakteri insonning dunyoni ma'lum bo'lgan mavjudotlardan noma'lum mavjudotlargacha anglaydigan kognitiv tamoyilga mos keladi, shuningdek, bilishning iqtisodiy xarakteristikasiga xizmat qiladi, bu insonning kognitiv innovatsiyalarining yangi usulidir. Yefimovning kitobiga ko'ra, stilistik kinoya leksik-semantik stilistik asboblar deb tasniflanadi va almashtirish figurasi va qo'shimcha ravishda o'zgartirish figurasining bir turi sifatida sifat ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Bu sifat ko'rsatkichi ma'ruzachi nutqning samimiyligi tamoyilini qasddan buzganida amalga oshiriladi.
Kinoya bilan qoʻllanilgan soʻzlar oʻzining asosiy til maʼnolariga qarama-qarshi maʼno kasb etadi: kinoyali yaxshi – yomon, yetarli, yetarli emas, mamnun – norozi va hokazo.
Ironiya kontekstual uslubiy vosita boʻlsa-da, kontekstdan tashqari kinoya maʼnosini bildiruvchi soʻzlar va soʻz birikmalari mavjud.
Qabul qiluvchiga kinoyani echishga yordam berish uchun so`zlovchi ko'pincha noto'g'ri intonatsiya va imo-ishoralarga murojaat qiladi. Ironiya odatda quyidagi ma'lumotlarni etkazish uchun ishlatiladi:

• 
  Negative meaning or emotion: Favoured country! – they let the paupers go to sleep!
  
• 
  Irritation and dissatisfaction: What a noble illustration of the tender laws of this.
  
• 
  Regret and disappointment: We were very lucky to find our pockets without penny in a foreign country.
  
• 
  Displeasure: Thank you very much for trumping my ace!
  

Odatda kinoyani o'z ichiga olgan so'z mantiqiy urg'u yordamida kuchli intonatsiya bilan belgilanadi.
Ironiyani hazil bilan aralashtirib yubormaslik kerak, garchi ularning umumiy jihatlari juda ko'p. Hazil har doim kulgiga sabab bo'ladi. Ammo kinoya bilan ishlatiladigan so'z qayg'uli va hatto achchiq bo'lishi mumkin bo'lgan ma'no tuslariga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, «like» fe'lining kinoyali ishlatilishiga e'tibor bering:
I like the taxes, when they 're not too many;
I like a sea coal fire, when not too dear;
I like the weather, when it is not rainy;
That is I like two months of every year. (J.G. Byron)
Ye.Kuznetsovaning «Stilistika» kitobiga ko'ra, ba'zi stlistik uslub (SD) lar leksik birliklarning ketma-ket qo'shilish usullariga asoslanadi: ibora ichidagi so'zlar, gap ichidagi so'zlar va iboralar. So'zlarni qo'shishning bunday usullarining mohiyati so'zlar va iboralarning semantik bog'liqligidir⁷⁷.
Ushbu bog'langan so'z birikmalarining uchta asosiy turi mavjud: 1) semantik sinonimik leksik birliklar orasidagi korrelyatsiya; ular shaxsni tasdiqlovchi raqamlarni ishlab chiqaradi; 2) semantik jihatdan qarama-qarshi leksik birliklar orasidagi korrelyatsiya; ular muxolifat figuralarini yaratadilar; 3) semantik jihatdan har xil leksik birliklar orasidagi korrelyatsiya; ular tengsizlik raqamlarini chiqaradi. Qarama-qarshilik figuralari ikki yoki undan ortiq so'zlarning yoki qarama-qarshi ma'noli so'z turkumlarining kontekstdagi birikmasi bilan tavsiflanadi.
Bu ma'nolar yoki ob'ektiv qarama-qarshilik bo'lib, so'zlovchi tomonidan shunday talqin qilinadi. Qarama-qarshilik figuralari: Irony, Antithesis va Oxymoron.
Shunday qilib, kinoya – so`zlovchilar so'zlarning o'zida mavjud bo'lgan takliflarga ataylab qarama-qarshi bo'lgan nazarda tutilgan takliflarni bildiradilar.

The table of comparative analysis of Humour, Irony, Sarcasm and Satire.

	Humour	Irony	Sarcasm	Satire
Colouring(+/-)	+	+	-	-
Definition	Sense, impression, effect	Figure of speech	Figure of speech/statement/ remark	Literary form/genre
Object (auditory)	General public	General public	Person-to-person conversation	Large audience
Aim	To ridicule, make laugh, feel relaxed, make fun, appreciate the humorous situation	Purpose of awareness and change. To joke life practically.	To embarrass, to hurt nastily and hastily.	To let people know about their mistakes, stimulate to a positive action.