O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi

XIX asrning I yarmida kimyo fanining rivojlanishi
J. Daltonning atomistik taʻlimoti Yevropada tan olingandan soʻngra 1808- yilda J. Gey-Lyussak tomonidan hajmiy nisbatlar qonuni ochildi. 1811-yilga kelib italyan olimi A. Avogadro (1776-1856 yy.) Dalton taʻlimoti va Gey-Lyussak kashfiyoti orasida qarama-qarshilik yoʻqligini koʻrsatdi va oʻzining gipotezasini yaratdi: “Bir xil sharoitdagi har xil gazlarning bir hajmi molekulalarining teng soni bilan ifodalanadi”.
Kimyoviy atomistika rivojining tub burilish nuqtai shved olimi I.Ya. Berselius nomi bilan bevosita bogʻlangan, u Daltondan keyin atom-molekulyar taʻlimot nazariyasiga eng katta hissa qoʻshdi. Taxminan 1807-yildan boshlab Berselius har xil birikmalarning element tarkibini aniqlashga kirishdi. Yuzlab bajargan tahlillari natijasida tarkibning doimiylik qonuni isboti uchun shuncha dalillar keltirdiki, kimyogarlar bu qonunning toʻgʻriligini tan olishdi va natijada atom-molekulyar taʻlimot ham shakllandi. Endi Berselius elementlar atom ogʻirliklarini Dyulong va Pti, Mitcherlix va Gey-Lyussak qonunlaridan foydalanib murakkab va yangi usullar bilan aniqlashga kirishdiki, bu usullardan Dalton xabardor emasdi, ammo oʻz zamondoshlari kabi u ham Avogadro gipotezasini rad etgandi. 1826-yilda Berselius oʻzi aniqlagan atom ogʻirliklari jadvalini eʻlon qildi, ularning deyarli barchasi (ikki-uchta elementlardan tashqari) zamonaviy qiymatlarga toʻgʻri keladi. Dalton aniqlagan atom ogʻirliklaridan bu qiymatlar farqi ularning yaxlit sonlar bilan ifodalanmaganidir.
Daltonning hisoblashlarida vodorodning atom ogʻirligi 1 deb qabul qilingan, shuning uchun ham barcha qolgan elementlarning qiymatlari butun sonlarda ifodalangan. 1813-1816-yillarda Dalton jadvali bilan tanishib chiqqdan ingliz kimyogari Uilyam Praut (1785-1850-yy) barcha elementlar ham vodoroddan tarkib topgan, faqat ulardagi vodorod atomlari soni har xil degan gipotezani ilgari surdi. Vodorodning atom ogʻirligi 1 ga teng boʻlsa, kislorodning atom ogʻirligi undan 15,9 marta katta chiqdi, ammo bundan kislorod tarkibida 15,9 ta vodorod bor degan xulosa chiqarish xato ekanliga ravshan boʻlsa kerak. XIX asrning 60- yillarida belgiyalik kimyogar Jan Serve Stas (1813-1991-yy.) va XX asr boshlarida amerikalik olim Teodor Uilyam Richard (1868-1928-yy.) elementlarning atom ogʻirliklarini Berseliusdan ham aniqroq topishdi. Har xil elementlarning atom ogʻirliklari orasida bir-biri bilan ancha murakkab bogʻlanish borligini anglagan olimlar dastlab maʻlum standart qabul qilish lozim deb topdilar. Kislorodning atom massasini yaxlit son bilan ifolalash uchun uni 16,000 ga teng deb oldilar va bu standart XX asr oʻrtalarigacha saqlandi. Kislorod­ning atom ogʻirligi yaxlitlanishi oqibatida vodorodning atom ogʻirligi 1,008 qiymat bilan ifodalanadigan boʻlib chiqdi.
Atom-molekulyar taʻlimot qabul qilingach, endi birikmalarni muayyan atomlardan tarkib tongan molekulalar tarzida ifodalash imkoniyati tugʻildi. Tabiiyki, bu elementlar simvollarini kichkina xalqachalar bilan ifodalash va bu halqa ichiga biror belgi qoʻyish dastlab Lalton tomonidan qabul qilindi. Bu belgilar soni cheklanganligi uchun Dalton elementlar nomining bosh harflarini qoʻyishga kirishdi:
-vodorod (Hydrogen) -kislorod (Oxygen)
-azot(Azote) -uglerod (Carbon)
-oltingugurt(Sulphur) ©-mis (Copper)
-temir (iron) -qalay (Tin)
Bu davrning asosiy belgilari kimyoning eksperimental fan sifatida shakllanishi kuyidagi qonunlarning kashf etilishi bilan bevosita bogʻliq sanaladi, bir qator miqdoriy qonunlar kimyoga rasional harakter berdilar:
1. Rixterning ekvivalentlar qonuni (1792-1802- yy.)
2. Prustning doimiy nisbatlar qonuni (1799-1806-yy.)
3. Daltonning karrali nisbatlar qonuni (1802-1808-yy.)
4. Gey-Lyussakning gazlar birikishining hajmiy nisbatlar qonuni (1805-1808-yy.)
5. Avogadro eʻlon kdogan gazlarning molekulyar massalari bilan ularning zichliklari orasidagi proporsionallik qonuni (1819-y.)
6. Mitcherlixning izomorfizm qonuni (1818-1819-yy.)
7. Dyulong va Ptining solishtirma issiqlik sigʻim haqidagi qonuni (1819-y.)
8. Faradeyning elektroliz qonuni (1830-y.)
9. Gessning termokimyoviy reaksiyalar qonuni (1840-y.)
10. Kannissaroning atomlar qonuni (1858-y.)
Endi kimyogar-olimlar har xil mineral, ruda, tuz, kislota, asos kabi anorganik moddalarning tahliliy oʻzgarishiga eʻtiborlarini qarata boshladilar. Tarkib haqidagi taʻlimot "atom" va "molekula" tushunchalariga asoslanar edi. Bu tushunchalar atom-molekulyar nazariya yordamida shakllantiridi. Miqdorini tahlil qilish XIX asr boshida kimyoning keskin rivojlanish bosqichini belgilab berdi.
Bir qator yangi elementlar kashf etildi: 1803-yili - Seriy ( Berselius va Xizinger tomonidan), 1817-yili - Selen (Berselius), 1818-yili-Litiy ( Berselius shogirdi Alfredson togʻ jinsidan ajratdi), 1823-yili -Kremniy (Berselius erkin holda oldi), 1825-yili - Titan (Sefsrem va Berselius), 1816-1825-yillar- Tantal (Berselius), 1825- yili- Alyuminiy (Er­sted), 1828-yili -Toriy ( Berselius tomonidan ThSiO₄ minerali tarkibidan ajratildi) , 1830-yili- Vanadiy (Sefstrem Berselius rahbarligida), 1844- yili - Ruteniy (Karl Klaus). 1848-yilda nemis olimi K Frezenius (1818-1897 yy.) Visbadenda birinchi boʻlib tahliliy kimyodan oʻquv va ilmiy laboratoriyani yaratdi.
Yangi elementlarning ochilishi va atom massalarining aniqlanishi metallarni sinflashga turtki berdi. 1829-yili nemis olimi I.DyobersYkgr (1780-1849-yy.) oʻzining "Elementar moddalarning oʻxshashligiga qarab guruhlash" asarida elementlarning fizik-kimyoviy xossalari ularning atom massasiga bevosita bogʻlik deb hisoblaydi. Xuddi shu oʻxshashlikka qarab u elementlarning quyidagi triadalarni tuzdi:
Li Ca Cl S
Na Sr Br Se
K Ba I Te
Dyobereynerdan keyin elementlarni sinflash va tizimlashga koʻp urinishlar boʻldi. 1857-yili nemis kimyogari E. Lensen 20 ta triadalar tuzdi. U birinchi marta nomaʻlum elementlar atom massasini aniqlashga urindi. 1864-yili U. Odling (1829-1921-yy.) elementlarni jadvalga qoʻyib chiqdi. Bu jadvalda ham elementlar kimyoviy xossalariga koʻra guruhlarga ajratildi. XIX asr 50-60- yillarida kimyoviy oʻxshash elementlarni oʻzaro solishtirish harakatlari boʻldi. 1866- yilining birinchi martida ingliz olimi J.Nyulends (1837-1898 -yy.) London kimyogarlar jamiyatida oʻz maʻruzasi bilan chiqib, oʻsha paytdagi 62 elementni Kannissaro atom massalari jadvalidan foydalanib ularni tizimlashtirdi va bunda ikkita prinsipga amal qildi: vodorodni raqamlash birdan boshlandi → N 56 . Atom massalari bir xil elementlar bir katakka qoʻyildi (Co, Ni); (Ro, Ru); (Pt, Ir); (Ge, La). 1864- yilda nemis olimi Yu. Meyer (1830-1895- yy.) oʻz jadvalini eʻlon qiladi. Uning jadvalidagi 6 vertikal qatorda 44 element joylashtirildi. Buni izohlab, rus olimi L.A.Chugayev -"Davriy qonun mohiyati – elementlar xossalarining davriy takrorlanishi, ularning atom massalari ortib borishi tartibida qoʻyish Meyerga butun begona edi", - deydi. Bu barcha ishlar oʻsha paytdagi elementlarning xossalari haqida 1826- yilda Berselius eʻlon qilgan natijalarga asoslandi. Atom massalarini solishtirish, kimyoviy xossalarning takrorlanishi va boshqa izlanishlar elementlarni tizimga solib, maʻlum sinflarga ajratish va davriy qonunni yaratilishiga asos boʻladi. 1858- yili Italiya olimi S.Kannissaro (1826-1910- yy.) gaz moddalar massasini aniqlashda vodorod massasidan foydalanish mumkinligini koʻrsatdi, ammo bu formula 1856 -yilda rus olimi D.I. Mendeleyev tomoni­dan eʻlon qilingan edi: