O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta

Mikrооrganizmlarning оziqlanishi va mоddalar almashinuvi

Ko’z ilg’amas, juda kishik mikroorganizmlar o’z hajmlariga nisbatan juda ko’p miqdordagi moddalarni qayta ishlash xususiytiga egalar. Masalan, bakteriy hujayralari sutkasiga o’z og’irligidan 30-40 marotaba ko’p bo’lgan oziqani o’zlashtirish imkoniytiga ega. Bu hodisa, mikrob hujayrasi qabul qilayotgan yoki shiqarayotgan moddalar ular hujayralarining bor sathisha baravariga amalga oshirilishi bilan tushuntiriladi. Mikrob hujayra va tashqi muhit orasida modda almashinuvi amalga oshirib turiladi.

Modda almashinuvi yoki metabolizm deb hujayra va u yshab turgan tashqi muhit orasidagi modda va energiy almashinuvi jarayonlarini ta’minlab turuvshi va fermentlar yordamida amalga oshiriluvshi maxsus yo’naltirilgan reaksiylar majmuasiga aytiladi.

Modda almashinuvi ikki jarayondan iborat: birinshi - tashqi muhitdan o’sish va rivojlanish ushun zarur bo’lgan moddalarni qabul qilib olish va ular asosida hujayra elementlarini sintez qilish (oziqlanish) va ikkinshi - tashqi muhitga oxirgi mahsulоtlarni shiqarish.

Mikroorganizmlarda har qanday oziqa moddalarini almashinuvi ikki yo’nalishdan birida: anabolizm yoki katabolizm asosida amalga oshiriladi. Anabolizm hujayrada oddiy birikmalardan, yngi biopolimerlar tuzish bilan bog’liq bo’lib, ATF (adenozin ush fosfat) dan shiqadigan energiyni yutish bilan bog’liq. Katabolizm - fermentlar yordamida yuqori molekulalik organik moddalarni parshalanishi bo’lib, bu jarayonda energiy ajralib shiqadi va ATF yoki boshqa energiyga boy bo’lgan birikmalar tarkibida to’planadi (energiy zahirasi tashkil etiladi).

Mikroorganizmlarda modda almashinuvi, hujayraga qurilish materiallari olib kirish va shu materiallarni hujayra ishida qayta ishlaydigan reaksiylardan iborat. Bu reaksiylar maxsus fermentlar ishtirokida olib borilib, ularni o’tishi birin-ketin olib boriladi.

Birinshi reaksiy natijasida hosil bo’lgan mahsulоt, ikkinshi reaksiy ushun substrat bo’lib xizmat qiladi (Substrat- parshalanishi yoki o’zgarishi lozim bo’lgan modda) yuqorida aytib o’tilganidek, mikroorganizm o’sishi ushun tashqaridan (oziqa muhitidan) barsha kerakli moddalarni olishi shart. Bu moddalarni ba’zilari oziqa manbai ba’zilari esa energiy manbai bo’lib xizmat qiladi.

Mikroorganizmlarni u yoki bu moddaga bo’lgan muhtojligini, uning hujayrasini kimyoviy tarkibini o’rganish orqali topish mumkin.

Bir so’z bilan aytganda, hujayra tarkibini tashkil qiluvshi barsha elementlar oziqa muhitida bo’lishi shart.

YUqorida ko’rsatib o’tilgan elementlar orasida eng biogenetik hayotiy zarur element uglerod hisoblanadi. chunki, uglerod mikrob hujayrasini sintez qiladigan barsha organik moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod, kislorod, vodorod, azot va oltingugurt bilan o’zaro aloqaga kirib, hayotiy zarur moddalar sintez bo’lishiga xizmat qiladi. Aminokislotalar, oksidlar, karbon suvlar, uglevodlar, nuklein kislotalar, yog’lar va hakоza shular jumlasidandir.

Ikkinshi, eng muhim, biogen element, bu azotdir. Azot mikroorganizmlarni o’sishi, rivojlanishi va ko’payishi ushun o’ta zarur bo’lgan aminokislotalar, oqsil moddalr, nuklein kislotalar tarkibiga kiradi.

Mikroorganizmlarning oziqlanishida boshqa elementlar ham, jumladan, fosfor, oltingurgut, kislorod, temir, kaliy, kalsiy va boshqa elementlar ham zarur. Ularning birortasi

oziqa tarkibida bo’lmasa, mikroorganizmlarning o’sishi juda ham sekin keshadi yoki umuman o’smaydi.

Mikroorganizmlar oziqlanishiga qarab bir nesha guruhlarga bo’linadi.

Energiy manbaiga qarab barsha organizmlar fototroflar - yorug’lik energiysini ishlatishga qodir organizmlar va energiyning kimyoviy manbalariga muhtоj organizmlarga bo’linadi.

Uglerod manbaiga qarab esa organizmlar - geterotroflarga (asosan uglerod manbasi sifatida uglerod ikki oksidi SO₂ ishlatadigan organizmlar) va geterotroflarga (uglerodning organik birikmalariga muhtoj organizmlarga bo’linadi.

SHunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda butun mikroorganizmlar to’rtta katta guruhga bo’linadilar:

1.