O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Boshlang‘ich ta’lim davrida o‘yin faoliyatining o‘rnini endi o‘qish faoliyati egallaydi. O‘qib-o‘rganish mazkur davrda bolaning vazifasi, ijtimoiy burchi bo‘lib qoladi. O‘qish jarayonida u darsliklarini va o‘quv qurollarini saranjom saqlash, o‘z vatida o‘rnidan turish, maktabga belgilangan vaqtda borish, uyga berilgan vazifalarni bajarish kabilar yuzasidan ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. Ushbu jarayonda o‘quvchi tobora mas’uliyatli bo‘lib boradi.
Biroq, bu davrda ham bolaning diqqati hali beqaror bo‘ladi. Ta’limning dastlabki vaqtida qat’iy talablarning qo‘yilishi tufayli endilikda u darsda o‘qituvchini tinglay olishi, ko‘rsatilayotgan narsalarni diqqat bilan qarashi, tengdoshlari so‘zlayotganda e’tibor berishi, yozuv taxtasi yoki kitobdan ko‘chirib olinayotgan matnga diqqatni qaratishi lozim. Shu asosida o‘quvchida ixtiyoriy va barqaror diqqat o‘sadi, kuzatuvchanlik qobiliyati rivojlanadi.
Boshlang‘ich sinfda o‘quvchi xotirasida ham o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘quvchi birinchi sinfdan boshlab, ta’lim jarayonida o‘quv materialining ko‘p qismini ixtiyoriy ravishda eslab qoladi. Shu bilan birga o‘z-o‘zini doimo nazorat qilib borishi lozim. Buning natijasida o‘quvchi xotirasi takomillashadi.
Bu yoshda o‘quvchilarning ko‘pchiligi o‘quv materialini yodlab olishga intiladilar. Buning sababli birinchi va ikkinchi sinflarda o‘quvchilarning “o‘z so‘zlari” kam bo‘ladi, grammatik nutq hali takomillashmagan bo‘ladi, shu sababli materialni yodlab olishga intiladilar. Bilimlarni muntazam o‘zlashtirish, yozma nutqni bir qadar bilib olish va ta’lim jarayonining o‘zi o‘quvchilar tafakkurini yanada o‘stiradi. 7-8 yoshli bolalarda ham tafakkur hali konkret xarakterda bo‘ladi. Ular o‘zlari idrok etgan yoki tasavvur qilgan narsalar haqidagina fikr yuritadilar.
Ta’lim jarayonida birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarda mantiqiy tafakkurning dastlabki ko‘rinishlari shakllana boshlaydi. Ona tili va matematika fanlarini o‘rganish ushbu tafakkur shaklini rivojlanishiga yordam beradi. Uchinchi va to‘rtinchi sinflarda o‘quvchilar ilmiy bilimlarga oid ayrim tushunchalarni ham o‘zlashtirib oladilar. Masalan, orol, yarimorol, dengiz, ko‘l, daryo, yomg‘ir, chaqmoq, tog‘, tekislik kabi geografik, qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish kabi matematik, ot, sifat, fe’l kabi grammatik, davlat, davlat ramzlari, bayroq, gimn, gerb kabi ijtimoiy-huquqiy, sotish, sotib olish, miqdor, mahsulot kabi iqtisodiy tushunchalarni egallaydilar. Shunday bo‘lsa-da, mazkur davrda o‘quvchilar aniq misollarni, ya’ni idrok qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalarni ko‘rmasdan turib qandaydir ta’rif va ifodalarni o‘zlashtira olmaydilar, ularning ma’nosini tushunmaydilar. Shu sababli, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mavhum xarakterdagi biror qoidani tushuntirganda aniq hayotiy misollar yordamida bayon qilish maqsadga muvofiqdir.
Shu bilan birga mazkur davrda o‘quvchilarning ruhiyatida hissiy kechinmalar yuz beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida biror fanga, darsga nisbatan qiziqish yuzaga keladi. Ular ta’lim olishni burch ekanligini anglab yetadilar. Dars vaqtida o‘quvchi faoliyatiga qo‘yilgan yuqori baho o‘quvchilarda ruhiy tetiklik, shodlikni, iftixor kabi
ijobiy hissiy kechinmalarni tug‘diradi. Ularda darslarni yaxshi o‘zlashtirishga intilish yuzaga keladi. Yomon baho olganda esa o‘zidan norozi bo‘lish, pushaymon qilish kabi salbiy kechinmalar sodir bo‘ladi. Ayrim o‘quvchilar yomon bahoni tuzatishni, yaxshi o‘qishni istaydilar, ammo ayrimlar yomon baho tufayli o‘ziga ishonmay qoladi, umidsizlik va tushkunlikka tushadi. Bu esa o‘qituvchidan xushyorlikni talab qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jismonan nisbatan tekis o‘sadilar, o‘g‘il va qiz bolalar tashqi ko‘rinishidan bir-birlaridan kam farq qiladilar.

• 
  Bo‘ylari o‘rtacha 120 sm, og‘irliklari 22 kg atrofida bo‘ladi. Suyaklarida tog‘aylik ustun, naysimon ilik suyaklari asosan eniga o‘sadi, bo‘g‘inlar, ko‘krak qafasi, umurtqa pog‘anasi va tos suyaklar yaxshi qotmagani tufayli tez shikastlanadi. Bu davrda o‘quvchilarning muskul paylari va bo‘g‘inlar tez o‘sishi tufayli ular serharakat bo‘ladi.
  
• 
  Bosh miyasi tez rivojlanadi, 12 yoshda miyaning og‘irligi kattalarniki bilan tenglashsa-da, tuzilishi jihatidan farq qiladi. Yurak, qon aylanish tizimi va nafas organlari o‘sishda davom etadi.
  
• 
  O‘pka yaxshi rivojlangan bo‘lsa-da, biroq nafas yo‘li va diafragma bo‘sh rivojlangan mazkur yoshda o‘quvchilar uzoq vaqt harakatsiz tursalar nafas olish qiyinlashib, organizmning kislorod bilan ta’minlanishi yomonlashadi.
  
• 
  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yuragi o‘zidan kattalarnikiga nisbatan ikki marta ko‘p qon chiqaradi. Shu sababli ularning yurak urushi tez, bir daqiqada 90-92 martani tashkil etadi.
  
• 
  Qon tarkibida oq qon tanachalari ko‘p. Shu sababli ularni asabiylashishdan saqlash lozim. Ular ko‘proq harakat qilishlari, ochiq havoda bo‘lishlari, yetarlicha uxlashlari va dam olishlari lozim. Stol atrofida, partada to‘g‘ri o‘tirishlariga, o‘rinda tekis yotishlariga e’tibor berish zarur
  

Jismoniy o‘sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o‘rganishga qiziquvchan bo‘ladi.
Bolalar qiziqishini qanoatlantiruvchi qiziqarli uchrashuv, sayr, tomosha va ekskursiyalarni tashkil etish zarur. Mazkur yosh davri o‘quvchilariga emotsionallik xos, ularning fikrlashi obrazli bo‘ladi, his-tuyg‘ulari mazmuni o‘zgaradi.Ular odamlar bilan aloqa qilishga qiziqadilar.