O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlarida ta’lim-tarbiya. Bizga ma’lumki, quldorlik formatsiyasi davrida Qadimiy sharq mamlakatlari orasida, ayniqsa Yunonistonda madaniyat, tarbiya, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlangan.

Yunoniston unchalik katta bo‘lmagan quldorlik davlatlaridan iborat bo‘lgan. Uning katta shaharlaridan biri Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) bo‘lib, bu shaharlar madaniyat markazi hisoblangan. Bu ikki shaharda tarbiyaning o‘ziga xos tizimi vujudga keldiki, natijada bu tarbiya tizimi «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo‘ldi. Lekin bu ikki shaharning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti, madaniyat darajasi turlicha edi. Shuning uchun ular bir - biridan tubdan farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda xam quldorlik tuzumi xukmronlik qilar edi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalarini manfaatini ko‘zlar edi.
Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar.
Spartada dehqonchilik yaxshi rivojlangan bo‘lib, bu qullar mehnati evaziga asoslangan edi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi. Shu sababli ular tez- tez qo‘zg‘olon ko‘tarib turar edilar.
Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o‘tkazib, shu yo‘l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Masalan: Vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolar ko‘rsatgan mardligi va jasurligi, qahramonlar haqida suhbatlar uyushtirishar, shuningdek bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo‘nda qilib javob berishga o‘rgatib borilar edi.
Spartada 18-20 yoshga yetgandan keyin maxsus «Efeblar» (Efeblar qadimgi Yunonistonda balog‘atga yetgan o‘spirinlar) guruhiga o‘kazilgan. Bu guruhda bolalarga harbiy ta’lim berilgan va ular harbiy xizmatni o‘taganlar.
Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor qaratilgan. O‘g‘il bolalar bilan qizlar birga qo‘shib o‘qitilgan. Ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Bundan maqsad erkaklar urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyini qo‘riqlash, qurollanib qo‘riqchilik vazifasini o‘tashi, qullarni itoatda saqlashini ta’minlashi ko‘zda tutilgan, ular hatto, jangda ham qatnashganlar.
Qadimiy Gretsiyaning ikkinchi shaharlaridan biri Afinada esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi, undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar edi. Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklanib qo‘yilgan emas edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Bu yerda tibbiyot ilmi, matematika, tarix, san’at, me’morchilik, haykaltaroshlik taraqqiy etgan edi.
Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya birga qo‘shib olib borilgan. Lekin bu tarbiyalarni mukammal egallash faqat feodallarning farzandlariga nasib etgan xolos.
Afinada tarbiya va maorif masalasi Spartaga nisbatan tubdan farq qilar edi. Bu yerda grammatist, polestra, gimnasiy, efeb, demos kabi maktab turlari mavjud edi.
Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanganlar. 7 yoshdan o‘g‘il bolalar maktabga borishgan. Qizlar esa oilada ona ko‘magida uy - ro‘zg‘or ishlariga o‘rgatilgan. xotin- qizlar faqat uyda bo‘lishgan. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha
«grammatist», (savod o‘qitish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o‘qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo‘lib, haq to‘lanar edi, Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar.
Bu maktablarda «ditaskol» deb atalgan o‘qituvchilar mashg‘ulot olib borar edilar. (men o‘qitaman degan ma’nodagi «didasko» so‘zidan, keyinroq «didaktika» ta’lim nazariyasi kelib chiqqan).
O‘g‘il bolalarni maktabga qullar yetaklab borishgan. Bunday qullar «pedagog» deb atalgan. Afinadagi grammatist maktabida o‘qish, yozish va hhsoblash o‘rgatilgan. O‘qishda xarflarni hikoya qilab o‘qitish usuli, so‘ng qo‘shib o‘qish usulidan foydalanganlar. Yozuvni o‘rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho‘p yordamida, yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan hisoblangan. Kifarist - maktabida o‘g‘il bolalarga adabiy bilim berilar, estetik mazmundagi deklomatsiyalar o‘rgatilar («Iliada va Odisseya»dan parchalar o‘qitilar) edi.
«Efeb» maktabida 18-20 yoshga qadar tahsil olganlar. Bu maktabda harbiy hizmatga tayyorlanar va o‘zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Bu maktabda istehkomlar qurishni, harbiy aslahalarni ishlata bilishni, garnizonlarda xizmat qilishni, dengizchilik o‘rgatilgan. Bundan tashqari «Demos» (xalq) maktabi ham mavjud edi. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o‘tkazgan ta’siri shundan iborat bo‘ladiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigagina hos bo‘lib qoldi. Aholining ko‘pchiligi bolalarini maktablarda o‘qita ololmaganligi sababli ularga kasb-hunar o‘rgatar edilar. Ayrim hat savoddi kishilar bolalariga o‘zlari hat savod o‘rgatganlar. Bu usul ham davlat tomonidan qonunlashtirib qo‘yilar edi.
Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug‘ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va Demokritlar asos soldilar. Ular o‘z qarashlari bilan ta’lim- tarbiya rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shdilar. Suqrot er.av. (469-399y)da yashab ijod etgan. Suqrotning fikricha tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o‘rganish bo‘lmay, balki kishining bilim olishi, axloqni kamol toptirishi bo‘lmog‘i lozim edi. Suqrot faylasuf bo‘lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. U keng maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o‘tkazar, tinglovchilarni savol-javob
yo‘li bilan haqiqatni topishlariga undar edi. Suhbatning bu usuli «Suqrot usuli» deb atalgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini ya’ni «Evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to‘ldirish) metodini olib kirdi. U tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha axloq faqat imtiyozli «mumtoz» largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo‘lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo‘llarida bo‘lmog‘i kerak deydi.
Platon er.av. (424-347) yillarda yashagan. U Suqrotning shogirdi bo‘lib «obyektiv idealizm» nazariyasining asoschisidir. U tanadan tashqarida mavjud bo‘lgan narsalar haqidagi nazariyani ilgari suradi.
Platon arestokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat 3 xil ijtimoiy guruhlardan iborat bo‘lishi, ya’ni bular: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo‘lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar ularni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi gurux esa mehnat qilib, mo‘l xosil yetishtirib faylasuflar va jangchilarni boqadilar degan fikrni ilgari suradi.
Tarbiya - deydi Platon davlat tomonidan tashkil etilmog‘i, hukmron guruhlarning manfaatlarini ko‘zlamog‘i lozim. Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo‘yilgan tarbiyachilar rahbarligida tarbiyalanishini tavsiya etadi.
7 yoshdan 12 yoshacha esa davlat maktablarida taxsil olib, ularga o‘qish, yozish, xisob, musiqa va ashula darslari o‘rgatiladi.
12-16 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy mashqlarni o‘rgatadigan «Palestra» maktabida, 18 yoshga qadar dunyoviy fanlarni o‘qitadigan maktablarda, 18-20 yoshgacha esa «Efeb» maktablarida tahsil olib harbiy ta’lim o‘rgatiladi.
Uning fikricha, «Efeb» maktabini tugatgandan so‘ng qobiliyatli va iqtidori bo‘lgan yigitlar falsafa ilmini o‘rgatadigan uchinchi bosqich oliy ta’limni o‘taydilar.
U insonni yoshlik yillarini 3 davrga, ya’ni: 0-7 yoshgacha; 7 - 14 yoshgacha; 14- 21 yoshgacha bo‘lgan davrlarga bo‘ladi. U oilaviy tarbiyaga doir bir kancha tavsiyalar beradi. Uning fikricha,bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanadi, go‘dakning yoshiga mos keladigan ovqatlar bilan boqish, turli harakatli mashqlar orqali uni chiniqtirib borish kerak deydi. O‘g‘il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o‘qishlari lozim deb uqtiradi. U jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bir-biri bilan uzviy bog‘langan deb hisoblaydi. U bolalarga boshlang‘ich ta’lim berish vaqtida jismoniy mashqlar qilish bilan bir qatorda o‘qish, yozish, grammatika, rasm va musiqani o‘rgatish kerak deb ta’kidlaydi. O‘smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari, ular: adabiyot, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va boshqa fanlarni o‘rganishlari lozim deydi.

3.