O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

4.1. Jinoyat tarkibi tushunchasi va uning ahamiyati

Jinoyat kodeksining 16-moddasi, 2-qis­mida jinoyat uchun javobgarlik va uning asoslari belgilangan bo‘lib, unda: «Ushbu kodeksda nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan qilmishni sodir etish javobgarlikka tortish uchun asos bo‘ladi», deb yozilgan. Ushbu jinoyat huquqiy tushunchada jinoiy javobgarlik uchun asos deb, aybdorning qilmishida jinoyat tarkibining mavjudligi belgilangan bo‘lsa-da, lekin jinoyat tarkibi tushunchasiniig o‘zi to‘liq ochib berilmagan.

Jinoyat tarkibi haqidagi ta’limot jinoyat huquqi fanining markaziy masalalaridan biridir. Jinoyat tarkibining to‘g‘ri aniq­lanishi jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun asos hisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida odil sudlovni amalga oshirish va qonunchilikni mustahkamlash hamda pirovard natijada ayblanuvchining taqdirini hal etishda katta ahamiyatga egadir. Shuni qayd etish zarurki, jinoyat tarkibi haqidagi ta’limotda jinoyat huquqining «Umumiy» va «Maxsus» qismlariga oid masalalarni o‘rganishga har tomonlama e’tibor berilmoqda. «Maxsus» qismga tegishli bo‘lgan har qanday masalani o‘rganish jinoyat tarkibi to‘g‘risidagi ta’limot bilan bog‘liq ravishda olib borilishi zarur.
Yuridik adabiyotlarda jinoyat tarkibiga turlicha ta’riflar berilgan. Lekin jinoyat tarkibi haqidagi ta’limotning qator masalalari bo‘yicha olimlar o‘rtasida yagona bir fikr mavjud emas.
Adabiyotlardagi jinoyat tarkibini aniqlashga doir fikrlarning turlicha ekanligiga qaramay, ko‘pgina mualliflar jinoyat tarkibi tushunchasini obyektiv va subyektiv belgilar yig‘indisidan iboratligini tan olib, jinoyat tarkibi ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat, deb topishga xizmat qiladi, deya ta’kidlashadi.
Ijtimoiy xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlash (kriminalizatsiya qilish) vositasi faqat jinoyat tarkibidir. Qilmishning jinoyat ekanligini aniqlash (kriminalizatsiya qilish)da biron-bir aniq jinoiy xatti-harakatni, agar o‘zida muayyan jinoyat tarkibining alomat­larini mujassamlantirgan bo‘lsa, qonun bo‘yicha javobgar­likni belgilashdir. Qilmishning jinoiyligini aniqlash (krimna­lizatsiya)ga ilmiy yondashmoq zarur. Qonunshunoslarning biror qilmishning jinoiyligini aniqlash haqidagi taklifi jinoiylikni aniqlash va ijtimoiy so‘rov o‘tkazilgandan keyingina qilinmog‘i lozim bo‘lib, bu tadqiqot Jinoyat kodeksiga yangi jinoyat tarkibini kiritishning maqsadga muvofiqligi haqida ijobiy xulosa chiqarish imkonini beradi. Jinoyat tarkibini mavjud yoki mavjud emasligini aniqlashning maqsadi ham muayyan ijtimoiy xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlashdir. Qonunni amalda qo‘llash faoliyatida jinoyat tarkibi katta ahamiyatga ega bo‘lib, shaxsni javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Qilmishda jinoyat tarkibining yo‘qligi esa, jinoyat qidiruv ishlari olib borishni taqozo etmaydi.
Jinoyatni tasniflashda ham jinoyat tarkibi katta ahamiyatga egadir. Jinoyatni tasniflash shaxsning xatti-harakatida jinoyat tarkibining mavjudligini aniqlash jarayoni bo‘lib, ya’ni shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfi qilmishning alomatlari muayyan bir jinoyat-huquqiy normada ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibi alomatlariga mos kelishini aniqlashdan iboratdir.
Jinoyatni tasniflash jarayoni bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish dalillar yig‘ish orqali aniqlanadi. Bu bosqichda jinoyat tarkibi mavjudligini tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi aniq dalillarni yig‘ib, ularni baholash zarur bo‘ladi. Jinoyat tarkibining biror belgisi mavjud emasligi jinoiy javobgarlikni inkor etib, jinoyat ishning to‘xtatilishiga sabab bo‘ladi.
Jinoyatni tasniflashning ikkinchi bosqichida ushbu jinoyat tarkibini o‘zida aks ettirgan moddani aniqlash zarur bo‘ladi.
Yakunlovchi, ya’ni jinoyatni tasniflashning uchinchi bosqichida taqqoslash o‘tkazilishi (shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish bilan muayyan jinoyat huquqiy normadagi jinoyatga berilgan ta’rifning o‘xshashligini solishtirish) zarur. Agar sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmishning alomatlari va jinoyat huquqiy normada belgilangan alomatlar bilan to‘liq mos kelsa, u holda jinoyatni tasniflash jarayoni tugaydi.
Faqat shu bosqichdan keyingina shaxsning xatti-harakatlarida jinoyat tarkibi borligi haqida so‘z yuritish mumkin bo‘ladi va sodir etilgan qilmishi uchun shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin.
Jinoyatni tasniflashning bunday jarayoni Jinoyat kodeksining 4-moddasida bayon etilgan qonuniylik prinsiрiga to‘liq mos keladi, ya’ni qilmishning jinoiyligi, qilmishga yarasha jazo tayinlash va boshqa huquqiy oqibatlar faqat Jinoyat kodeksiga solishtirish bilan aniqlanadi.
Jinoyat tarkibi ma’lum bir ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat, deb topish uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyektiv belgilarning minimal va yetarli yig‘indisidir¹.
Sodir etilgan qilmishda Jinoyat kodeksida ko‘rsatilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan taqdirdagina shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun minimal va yetarli asos mavjud bo‘ladi.
Shunday qilib, jinoyat tarkibining bir necha vazifasi mavjud:

1) jamiyat uchun xavfli qilmishning jinoiyligini aniqlash vositasi;

2) jinoiy javobgarlik uchun asos bo‘lishi;
3) jinoyatchilik darajasini aniqlashda qonunchilik namunasi bo‘lishi;
4) jinoyatlarni farqlovchi vosita sifatida xizmat qilishi.

Demak, jinoyat tarkibi jinoyatning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, o‘zida jinoyatning barcha alomatlarini mujassamlashtirgan bo‘ladi va shu alomatlarning shaxs tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmishda mavjud ekanligi qilmishni jinoyat, deb hisoblash uchun asos bo‘ladi.