O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Artezian  suvlari  –  har  xil  chuqurlikda  suv  o‗tkazmaydigan  qatlamlar 

oralig‗ida  hosil  bo‗lgan  yer  osti  suvlari.  Artezian  suvlari  bosim  ostida  bo‗ladi, 

shuning  uchun  burg‗  qudug‗i  qazilganda  suvli  qatlamnnng  shipidan  yuqori 

ko‗tariladi, bosim yetarli darajada kuchli bo‗lganda esa yer yuziga ko‗tariladi yoki 

favvora  bo‗lib  chiqadi.  Artezian  so‗zi  Fransiyadagi  Artua  viloyati  nomidan 

olingan.  

Atmosfera  (yunoncha  atmos  –  bug‗,  spharia  –  kurra)  –  Yer  bilan  bir 

butundek  birga  aylanadigan  havo  qobig‗i.  A.ning  Yer  yuzidan  100-200  km 

---

 

72 

balandlikkacha bo‗lgan qatlami  azot (78,1%), kislorod  (20,9%),  argon (0,9%)  va 

karbonat angidrid gazi (0,03%) aralashmasidan iborat. A. da bu gazlardan tashqari 

suv  bug‗lari,  chang  va  juda  kam  miqdorda  siyrak  gazlar  bor.  A.  da  10  km  gacha 

balandlikda  asosan  yerda  hosil  bo‗lgan  chang  bo‗ladi.  Katta  balandliklarda  esa, 

meteor  jismlar  yonishidan  hosil  bo‗lgan  kosmik  chang  bo‗ladi.  Ayniqsa,  atmos-

feraning yerga yaqin qatlamida chang ko‗p, bu yerda 1 kub sm quruq havoda 100 

mingtagacha  chang  zarralari  bor.  Balandlik  ortgan  sari  atmosferaning  zichligi, 

bosimi, harorati va boshqa fizik hamda kimyoviy xossalari o‗zgaradi. A. Quyidagi 

5 qatlamga bo‗linadi: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera yoki ionosfera, 

ekzosfera. 

Baland tog‘lar – rel‘efning morfogenetik tipi, balandligi 2000 m dan yuqori 

bo‗lgan tog‗lar. Yuqorida muz bilan qoplanganligi sababli muz hosil qilgan rel‘ef 

shakllari  keng  tarqalgan  bo‗ladi.  Bunday  tog‗larga  Himolay,  Tyanshan,  Al‘p, 

Pomir, Kavkaz, Oltoy va b. tog‗lar  kiradi. 

Barxan – o‗simlik bilan qoplanmagan ko‗chma qum do‗ngi. Shamol ta‘sirida 

bir joydan ikkinchi joyga ko‗chib yuradi. Yillik ko‗chish tezligi bir necha sm dan 

yuzlab m ga yetadi.  

Biosfera  (yunoncha  bio  –  hayot,  spharia  –  shar,  kurra)  –  Yerning  hayotga 

makon  bo‗lgan,  tirik  organizmlar  tarqalgan  joyi,  qobig‗i.  B.  atmosferaning  pastki 

qismi (troposfera)ni okean, dengiz, ko‗l va daryo suvlari (gidrosfera) ni hamda Yer 

po‗stining ustki qismi (litosfera) ni o‗z ichiga oladi.