O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayansh iboralar: Geografik qobiq, landshaft, landshaft sferasi, yaruslilik,
abiogen, biogen, antropogen. Jonsiz tabiat, tabiat zonasi, zonallik, amaliy geografiya, tabiiy geografik rayon, landshaft, landshaft zonasi. Tabiiy geografiya - geografik qobiqni, uning tarkibiy tuzilishi, rivojlanish va hududiy bo‘linish qonuniyatlarini o‘rganadi. Geografik qobiq sayyoramizning moddiy tarkibi va tuzilishiga ko‘ra murakkab qismi bo‘lib, troposferani, litosferani ustki qismini butun gidrosfera va biosferani o‘z ichiga oladi. Geografik qobiq bir butun sistema bo‘lib, Yer sharining boshqa qismlaridan sifat jihatidan farq qiladi. Uning bir butunligi alohida tarkibiy qismlari o‘rtasidagi uzluksiz modda va energiya almashinib turishida namoyon bo‘ladi. Geografik qobiqninng o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, Yer sharining faqat shu qismida moddalar bir vaqtning o‘zida uch xil holatda uchraydi. Uning yana bir xususiyati shundan iboratki, aynan geografik qobiqda Quyosh energiyasining yutilishi va transformasiyalanishi natijasida ko‘p qirrali jarayonlar sodir bo‘ladi. Tabiiy geografiyaning predmeti yoki tadqiqot ob‘ekti to‘g‘risida quyidagi to‘rtta tushunchani ajratish mumkin: Tabiiy geografiyaning ob‘ekti haqidagi birinchi eng keng tarqalgan tushuncha bu «geografik qobiq» tushunchasidir. Bu tushunchani dastlabki namoyondasi P.I.Brounov (1910) dir. U bu haqdagi o‘zining dastlabki fikrlarini o‘zining tabiiy geografiyada tuzgan dasturida bildirgan. Uning fikrisha, tabiiy geografiya Yerning qiyofasini, ya‘ni, Yerning turli hodisalar va organik hayotga makon bo‘lgan tashqi qobig‘ini o‘rganadi. Bu qobiq o‘zaro tutashgan va aloqada bo‘lgan qobiqlardan tashkil topgan. P.I.Brounov bu sferalarning barshasi bir-biri bilan ta‘sirda bo‘lib, Yerning qobig‘ini tashkil qiladi va Yerdagi barsha hodisalarni keltirib chiqaradi. Bu o‘zaro ta‘sirni o‘rganish tabiiy geografiyani eng asosiy vazifalaridan birini tashkil etadi deb yozgan. Keyinshalik uning fikrlari A.A.Grigorev tomonidan rivojlantirildi va geografik qobiq haqidagi ta‘limot vujudga keldi. Geografik qobiqning mavjudligi va o‘ziga xos xususiyatlari bilan tabiiy geografiyaning ob‘ekti ekanligini ko‘pchilik geograflar tomonidan tan olingan. Ammo uning
4 nomi, chegaralari haqida hanuzgasha munozaralar davom etmoqda. Geografik qobiq haqidagi ta‘limotning asochisi hisoblangan A.A.Grigorev o‘zi ham uni turlisha nom bilan atagan. Masalan, 1930 yilda «geografik muhit», 1937 yilda ―tabiiy geografik qobiq‖, 1964 yilda esa ―geografik qobiq‖ deb atagan. Geografik qobiq haqidagi ta‘limotni rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan S.V.Kalesnik ham dastlab ―geografik qobiq‖ tushunchasini ishlatgan bo‘lsa, keyinshalik 1955, 1970 yillarda u ―landshaft qobig‘i‖ atamasidan foydalana boshladi. Yerning tashqi qobig‘ini geografik adabiyotda ―landshaft qobig‘i‖ (Yu.K.Efremov, 1950, V.B.Soshava,. 1956), ―landshaft sferasi‖ (Yu.K.Efremov, 1959, D.L.Armand, 1975), ―epe-geosfera‖ (A.G.Isashenko, 1965, 1991), ―geosfera‖ (A.M.Ryabulnov, 1978) nomlari bilan uchraydi. Tabiiy geografiyaning o‘rganish ob‘ekti to‘g‘risidagi uchinchi tushuncha bu - geografik komplekslar haqidagi tushunchadir. Tabiiy geografiyaning tadqiqot ob‘ekti aynan ana shu tabiiy geografik bo‘lishi kerakligini A.G.Isashenko (1953), N.A.Solnsev (1955), L.E.Setunskaya (1956), K.K.Markov (1970), va boshqalar ta‘kidlab o‘tgan. Ammo bunday fikrni birinchi bo‘lib A.N.Krasnov bildirgan (1895). Tabiiy geografiyaning tadqiqot ob‘ekti haqidagi uchinchi tushuncha bu - ―tabiiy muhit‖ yoki ―geografik muhit‖ tushunchasidir. Bu tushuncha ommabop adabiyotlarda, ba‘zi tabiiy va ijtimoiy fanlarda keng ishlatiladi. Geografik muhit bilan geografik qobiq atamalarining izohlarida o‘xshashliklar mavjud. Shuning uchun ham K.K.Markov (1951), I.I.Zabelin (1952), I.P.Gerasimov (1956) va boshqalar ―geografik muxit‖ atamalaridan foydalanganda albatta inson faoliyatini va uning ta‘sirini ko‘zda tutganlar. N.A. Gvozdeskiy (1979) esa tabiiy geografiya geografik ishlab chiqarish texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida geografik muhitning chegaralari geografik qobiqning chegaralariga mos kelib qoldi va Shuning uchun tabiiy geografiyaning tadqiqot ob‘ekti bittadir, u ham bo‘lsa ―geografik muhitdir‖ deb yozadi. Tabiiy geografiyaning tadqiqot ob‘ekti haqidagi to‘rtinchi tushuncha geotizimlar tushunchasidir. Tabiiy geografiyaga birinchi bo‘lib ―geotizim‖ tushunchasini kiritgan olim V.B.Soshava (1963) hisoblanadi. V.B.Soshavaning fikrisha geotizimlar haqidagi ta‘limot tabiiy geografiya fanining ―o‘zagi‖ hisoblanadi. A.G. Isashenko ham tabiiy geografiyaning ob‘ekti bo‘lib geotizimlar hisoblanadi va bu tabiiy geografiyaning eng qisqa ta‘rifidir degan fikrni bildiradi. Geografik qobiqni tuzilishi jihatidan eng murakkab bo‘lgan qismi bu, litosfera, gidrosfera va biosferalarning bevosita tutashib va o‘zaro ta‘sir etib turadigan qismidir, ya‘ni quruqlik yuzasi, dunyo okeani yuza qatlami va okean tubi. Geografik qobiq qismlarining aynan shu tutashib turgan joylarida yirik organizmlarning eng ko‘p to‘planganligi kuzatiladi. Geografik qobiqning yuqorida ta‘kidlangan uchta tarkibiy qismining o‘ziga xosligi xilma-xil geografik komponentlar yig‘indisida namoyon bo‘ladigan murakkab hududiy
differensiatsiyalanishidir. Tabiiy geografik komponentlar deganda biz - 1) qattiq yer po‘sti massasi, 2) gidrosfera massasi, 3) havo massalari, 4) biota-organizmlar yig‘indisi, 5) tuproqni tushunamiz. Bundan tashqari rel‘ef va iqlim ham alohida geografik komponent deb qaraladi.
5 Geografik qobiqning rivojlanish jarayonida uning komponentlari quruqlik yuzasida okean va dengizlarda ular ostida qonuniy va hududiy chegaralangan geokomplekslarni hosil qiladi. Geosistemalarni ajratishda ularning o‘zi ham oddiy va murakkab birliklardan tashkil topishini hisobga olish kerak. Geosistemalar uchta asosiy darajaga bo‘lib o‘rganiladi, ya‘ni, 1.Global; 2.Regional; 3.Kichik(lokal). Global darajadagi geosistemaga Yer yuzasida faqatgina geografik qobiq kiradi. Regional geosistemalarga geografik qobiqning tuzilishi jihatidan murakkab qismlari bo‘lgan landshaft zonalari, spektrlar, o‘lkalar, provinsiyalar kiradi. Kichik yoki mahalliy geosistemalarga regional geosistemalarni hosil qiluvchi, nisbatan oddiy geosistemalar urochisha, fatsiya, joy tipi va boshqalar kiradi. Regional va mahalliy geosistemalar yoki tabiiy hududiy komplekslar landshaft tadqiqotlarining ob‘ekti hisoblanadi. Shunday qilib, landshaftshunoslik fani geokomplekslarni, ularning tuzilishi, rivojlanishi va joylashishini o‘rganadi. Boshqasha qilib aytganda, landshaftshunoslik tabiiy geografiyaning ajralmas qismi bo‘lib, geografik qobiqning hududiy bo‘laklanishini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Rus olimi Yu.X.Efremov geografik qobiq tushunchasini landshaft qobig‘i tushunchasiga almashtirishni taklif etgan bo‘lib, geografiya fani ob‘ekti geografik qobiq bo‘ladigan bo‘lsa, bu hamma narsani mohiyatini ochib bera olmaydi deb ta‘kidlaydi. Ammo uning bu fikri tan olinmaydi. Shunki landshaft qobig‘i tabiiy geografiyadan fan predmetini aniqlashda geografik qobiqqa nisbatan qo‘shimcha ma‘lumotlarni talab etadi. Shunday bo‘lsada, geografik qobiq ichida landshaft sferasi ajratiladi. Bu sfera atmosfera, litosfera, gidrosferalarning bevosita to‘qnashishi va o‘zaro ta‘sirida vujudga keladi. Landshaft sferasida yirik organizmlarning 99% i joylashgan. Shuning uchun ham u er geografik qobiqning
Landshaft sferasi, bu quruqlik va okeanlarni qamrab olgan landshaft komplekslari yig‘indisida landshaft sferasi tarkibiga nurash po‘sti, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosi va havoning yer yuziga tegib turgan qismi kiradi. Yerning geografik qobig‘i va uning tarkibiga kiruvchi landshaft sferasi uzluksiz rivojlanishda bo‘ladi. Bu rivojlanishning asosiy sababi geografik qobiq komponentlari orasidagi modda va energiya almashinuvidir. Geografik qobiq va landshaft sferasi taraqqiyotida asosan uchta bosqich ajratiladi: 1. Abiogen 2. Biogen 3. Antropogen.
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|