O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Atropogen - bu bosqich kaynazoy erasining to‘rtlamchi davriga to‘g‘ri keladi. Bu
davr yerning geografik qobig‘i insonning yashash makoniga, uning xo‘jalik yuritish arenasiga aylanadi. Bu qisqa davr ichida geografik qobiq inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar landshaft sferasining tuzilishi va tarkibiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. Landshaftshunoslikka oid dastlabki fikrlar rus olimi V.V.Dokuchaev (1846- 1903) va uning ilmiy maktabiga mansub bo‘lgan tabiatshunos olimlarning izlanishlariga borib taqaladi. Tuproqshunos va geograf olim, geografik zonallik qonuniyatini birinchi bor ilmiy asoslab bergan V.V.Dokuchaev o‘zining 1883 yilda nashrdan chiqqan «Russkiy chernozem» (Rus qora tuprog‘i) nomli asarida yangi tabiiy jism, ya‘ni tuproqni kashf qildi. Uning bu kashfiyoti yangi fanning, tuproqshunoslik fanining tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. V.V.Dokuchaevning ta‘kidlashicha, tabiatda bir jism, kuch yoki hodisa ikkinchisi bilan doimo murakkab aloqada bo‘ladi va bu aloqadorlik vaqt o‘itishi bilan o‘zgarib turishi mumkin. U tabiatni bir butun deb, qaysiki uning ayrim qismlari doimiy o‘zaro ta‘sirda va rivojlanishda deb qaraydi. Uning fikrisha tabiiy komponentlar va tabiiy hodisalar alohida-alohida holda emas, balki bir butun majmua sifatida o‘rganilishi kerak. Tabiat zonalari, iqlim, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy omillar o‘zaro ta‘sir va aloqada bo‘lgan murakkab tabiiy komplekslardir. Bu hozirgi zamon tabiiy geografiyasining fundamental tushunchalaridan biri bo‘lgan tabiiy geografik komplekslar haqidagi g‘oyaning yuzaga kelishi edi. V.V.Dokuchaev tabiatning barsha jonli va jonsiz komponentlari orasidagi o‘zaro nisbatlar va aloqadorliklarni hamda ularning birgalikda rivojlanish qonuniyatlarini tabiatshunoslik fanlari ishida o‘ziga xos, yangi bir fan o‘rganilishi kerak degan xulosaga keladi. Bu fanning o‘rganish predmeti, V.V.Dokuchaevning (1899) yozishicha: «kuchlar, jismlar va hodisalar orasidagi, jonli va jonsiz tabiat orasidagi, bir tomondan o‘simlik, hayvonot va minerallar olami, ikkinchi tomondan inson, uning turmushi va hatto, ruhiy olami orasidagi abadiy va hamisha qonuniy aloqalardir». Ana shu qonuniy aloqadoliklar va o‘zaro ta‘sirni o‘rganishni u «tabiatni bilishning mohiyati, haqiqiy naturfilosofiyaning yadrosi, tabiatshunoslikning eng a‘lo va oliy jozibasidir» deb hisoblagan. U landashft, landshaftshunoslik yoki geografiya so‘zlarini ishlatmagan bo‘lsa ham o‘z fikrlari bilan tabiiy geografik komplekslar haqidagi «yangi geografiyaning» dunyoga kelishiga sababchi bo‘ldi. Shu ma‘noda mulohaza yuritgan L.S.Berg 7 V.V.Dokuchaevni landshaft haqidagi ta‘limotning yaratuvchisi va hozirgi zamon geografiyasining asoschisi deb atagan bo‘lsa, landashftshunos N.A.Solnsev (1948) V.V.Dokuchaev landshaftshunoslikning tub asoslarini, ya‘ni poydevorini yaratdi deb ta‘kidlaydi. XX asr 20-yillarining o‘rtalariga kelib, birin-ketin landshaft izlanishlari natijalari va ular tufayli yuzaga kelgan fikrlar e‘lon qilina boshlandi. Ana shunday ishlardan biri B.B.Polinovga tegishlidir. Uning 1925-yilda ―Priroda‖ jurnalida bosilib chiqqan ―Landshaftlar va tuproq‖ nomli maqolasida landshaftshunoslikning bir qator umumiy masalalari ko‘rilgan va shu jumladan, landshaft tushunchasini aniqlashtirishga ham harakat qilingan. B.B.Polinovning yozichisha, landshaft deb yer yuzasining shunday qismiga aytiladiki, uning hududida iqlim, tog‘ jinslari, rel‘ef, suv havzalari, o‘simlik, tuproq va hayvonot dunyosining ma‘lum tarkibi va xususiyatlari, ular orasidagi o‘zaro ta‘sir jarayonlarning bir butunligiga sabab bo‘ladigan darajada saqlanadi. B.B.Polinov landshaftlarning dinamik holatiga e‘tibor berib, landshaftlarning tarkibiy qismlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni muvozanat holatda emas, balki u doimo harakatda bo‘ladi hamda landshaftning evolyusiyasini, ya‘ni asta-sekin muttasil rivojlanib borishini, hamda uning oqibatida bir lanshaft o‘rnida boshqasi hosil bo‘lishini ta‘kidlab o‘tadi. 1926-1927 yillarda I.V.Larin (1889-1972) ham o‘zining landshaftlarni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy maqolalarini e‘lon qildi. Uning Ural guberniyasi hamda Kaspiybo‘yi pasttekisliklaridagi Shiji yoyilmalari landshaflariga tegishli ishlarida o‘simlik qoplami bilan landshaft o‘rtasida juda katta bog‘liqlik mavjudligi va shu bilan birga landshaflarni o‘simliklarga qarab aniqlash uslubikasi yoritib berilgan. Ushbu ilmiy ishlarda aniq landshaft xaritalari va ularga bog‘liq holda landshaftlarning batafsil tahlili ham keltirilgan. Undan tashqari tabiiy geografik komplekslarning eng kishigi, boshqa bo‘linmaydigan mikrolandshaft haqidagi g‘oya ham ilgari surilgan. Landshaftshunoslik sohasidagi nazariy izlanishlar va qizg‘in munozaralarga L.S.Bergning (1931) landshaft-geografik zonalar haqidagi kitobining bosilib chiqishi asosiy sabablardan biri bo‘lgan. Bu yirik ilmiy asarning kirish qismida landshaft haqidagi ta‘limot asoslari qisqasha bayon etilgan. Unda L.S.Berg landshaft tushunchasining izohini to‘ldirishga va aniqlashtirishga harakat qilgan. Shu bilan birga landshaftlarning vaqt mobaynida o‘zgarishi va bu o‘zgarishlarning shakllari va sabablari haqida bir qator muhim fikrlarni bildirgan. Ushbu kitobda yozilishicha, geografik landshaft shunday bir hodisa va jarayonlarning guruhlashganiki, landshaft iqlim, suvlar, tuproq, o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosi hamda ma‘lum darajada insonning xo‘jalikdagi faoliyati ham uyg‘unlashib ketgan garmonik bir butunni tashkil qiladi. Shu bilan birga, u yerning ma‘lum tabiat zonasi ichida tipik qaytalanib turadi. Landshaft tushunchasiga berilgan ushbu ta‘rif L.S.Bergning 1936, 1938, 1939-yillarda nashr qilingan ishlarida ham qaytalanadi. Ammo, u keyinshalik 1945 va 1948 yillarda ―Landshaft‖ atamasi o‘rniga ―geografik aspekt‖ atamasini ishlatishni lozim topadi. Tabiiy geografiyada Dokuchaevsha genetik bo‘linishni va uni L.S.Berg asarlarida rivojlantirilishini tahlil qilgan A.G.Isashenko (1955) L.S.Bergning ilmiy 8 faoliyatidagi 3 ta asosiy yo‘nalishni ajratadi. Bular: 1) geografik zonalar haqidagi ta‘limot, 2) geografik landshaft haqidagi ta‘limot va 3) yer yuzasi tabiati (geografik muhit) ning rivojlanishi haqidagi ta‘limotdir.
Landshaftshunoslikning taraqqiyot tarixi
haqida so‘z yuritilar ekan, L.G.Ramenskiy (1984-1953) bildirgan fikrlar haqida ham to‘xtalib o‘tmasak bo‘lmaydi. Shunki landshaft morfologik tuzilishi haqidagi dastlabki fikrlar va landshaftshunoslikdagi butun boshlik bir yo‘nalishga asos bo‘lgan tushuncha, ya‘ni ―Landshaftlar regional birliklardir‖ degan tushunchani ilgari surgan kishi L.G.Ramenskiydir. U o‘zining 1935 yilda e‘lon qilingan maqolasida landshaftshunoslik uchun dastlabki, eng kichik birlik bo‘lib tabiiy sharoiti jihatidan bir xil bo‘lgan eng oddiy kompleks - epifatsiyalar hisoblanadi deb yozgan edi. Keyinshalik L.G.Ramenskiy (1938) mezokomplekslarni urochishalar deb ataydi va epifatsiyalarning ma‘lum bir guruhi, ya‘ni o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lganlari birgalikda urochishalarni tashkil qilishini ta‘kidlab o‘tadi. Uning fikriga qaraganda landshaftlarni tashkil qiluvchi urochishalar namlik, issiqlik va turli moddalar almashinuvi orqali o‘zaro bog‘liq va aloqadordir hamda bir butun moddiy tizimdir. Uning bu mulohazalari landshaftning morfologik strukturasini oshib berishga qaratilgan dastlabki qadam edi. Landshaft regional birliklar degan tushunchaning tarafdorlaridan yana biri, tabiiy geografiyaning nazariyasi, yerning geografik qonuniyatlari va geografik landshaft haqidagi ta‘limot bo‘yisha bir qator ilmiy asarlar yaratgan olim S.V.Kalesnik (1901-1977) hisoblanadi. Uning fikrisha, har bir landshaft tabiiy geografiyaning asosiy birligidir, ya‘ni tabiiy geografik rayon bilan landshaft ikkalasi bir narsadir. Landshaftdan kichik bo‘lgan tabiiy geografik komplekslarni o‘rganish boshqa fanning vazifasidir. Landshaft va ularning turli taksonomik qiymatga ega bo‘lgan guruhlari regional tabiiy geografiyaning asl ob‘ektidir deb hisoblagan S.V.Kalesnik (1952), tabiiy geografiya landshaftlarni, ularning tarkibi, tashqi ko‘rinishi, strukturasi va rivojlanish qonuniyatlari jihatidan o‘rganadi deb yozadi. Uningsha, landshaft yer yuzasining shunday bir qismiki, u boshqa qismlaridan sifat jihatidan farq qiladi, tabiiy chegaralar bilan chegaralangan bo‘ladi. Landshaft predmet va xodisalarning o‘zaro bog‘langan bir butun yig‘indisi bo‘lib, anshagina katta hududda tipik namoyon bo‘lib turadi va har tomonlama yerning landshaft qobig‘i bilan uzluksiz bog‘liqdir. Agar V.V.Dokuchaev izlanishlaridan boshlab to 40-yillarning boshlariga qadar bo‘lgan davrdagi landshaftshunoslikning rivojlanish tarixaga qisqasha yakun yasaydigan bo‘lsak, quyidagilarni ta‘kidlab o‘tish lozim bo‘ladi: 1) yangi tabiiy geografiyaning, shu jumladan landshaftshunoslikning vujudga kelishiga asosan V.V.Dokuchaevning (1893-1899) jonli va jonsiz tabiat orasidagi aloqalar haqidagi g‘oyasi sabab bo‘ldi. 20-asrning boshlariga kelib tabiiy geografik komplekslar haqidagi yangi bir fanning yuzaga kelishi muqarrar bo‘lib qolgan edi; 2) A.A.Borzov, G.F.Morozov, L.S.Berg, R.N.Abolin, B.B.Polinov, L.G.Ramenskiy va boshqalarning ilmiy izlanishlari natijasida landshaft haqidagi ta‘limot shakllana boshladi. Yirik va o‘rta masshtabli landshaft xaritalarini yaratish jarayonida kattami-kichikmi tabiiy geografik komplekslar mavjud ekanligi va
9 ularni hosil qiluvchi komponentlari haqiqatdan ham bir-biri bilan shambarshas bog‘liq va uzviy aloqador ekanligi ma‘lum bo‘ldi; 3) landshaftlar o‘zidan kichik bo‘lgan tabiiy geografik komplekslar - urochisha va Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|