O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-mavzu: LANDSHAFT HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR.
|
Mustaqil o’qish uchun savollar: 1. Geografik qobiq va uning asosiy xususiyatlari. 2. Landshaft sferasi va geografik qobiqning bir-biridan farqi. 3. Yer landshaft sferasini rivojlanishi.
Reja 13
1. Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik fikrlari). 2. landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdetskiy va boshqalar). 3. landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milg‗kov fikri). 4. V.A.Nikolaevning landshaft haqidagi mulohazalari. Tayansh iboralar: landshaft, regional, tipologik, geologik zamin, biosenoz, genezis, morfologiya, zoosenoz. Landshaft komponentlari, tog‘ jinsi, harakatshan komponent, fotosintez, sust komponent.
Landshaft-tabiiy geografiyadagi asosiy tushunchalardan biridir. U nemissha «die landsshaft» so‘zidan olingan bo‘lib, joy, manzara, hudud ma‘nolarini bildiradi. Nemis olimi K.Byurgerni fikrisha landshaft atamasini birinchi bo‘lib 1805-yilda nemis geografi A.Gommeyr o‘z asarlarida qo‘llagan. Landshaft tushunchasini shuqurlashtirish va uning ta‘rifini mukamallashtirish jarayonida tabiiy geograflar uch guruhga bo‘linib ketishdi. Birinchi guruh tabiiy geograflarning fikrisha landshaft ham xuddi rel‘ef, iqlim, tuproq, o‘simlik kabi umumiy tushunchadir. Bu tushuncha tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, Yu.K.Efremov, V.I.Prokayev kabilar) fikrisha landshaft bizning ko‘z o‘ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda bo‘lgan u yoki bu geografik kompleks qiyofasida namoyon bo‘lgan o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lgan narsa, hodisalarning yig‘indisidir. Ikkinchi guruh geograflari ta‘kidlashicha, landshaft ma‘lum bir hududni egallagan, o‘zigaxos xususiyatga ega bo‘lgan regional birlikdir. Masalan, N.A.Solnsev landshaftni asosiy geografik birilk deb qaraydi va geologik tuzilishi, rel‘ef shakllari, yer osti va yer usti suvlari, mikroiqlim, tuproq xillari, fito va zoosenozlari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan birikmalari qonuniy va tipik qaytalanib turadigan genetik jihatdan bir butun hududni landshaft deb ataydi. A.G.Isashenko (1991) landshafning ta‘rifini boshqasharoq va qisqaroq tarzda quyidagisha ta‘riflaydi: «Landshaft mahalliy ko‘lamda geotizimlarning o‘ziga xos yig‘indisidan iborat bo‘lib, o‘zining zonal va azonal belgilari bo‘yisha bir butun hamda genetik jihatdan yaxlit geotizimdir». Uchinchi guruh geograflari landshaft ma‘lum xarakterdagi hudud yoki joy deb qaraladi. Bundan tashqari landshaft tabiiy komponentlarning dialektik birligi, majmuasi deb, hamda nisbatan bir xil bo‘lgan tabiiy geografik kompleks deb qaraladi. Yuqorida keltirilgan fikrlarga xulosa qilib aytganda landshaft genetik jihatdan bir butun bo‘lgan geotizimdir. U bir xil geologik tuzilishi, bitta rel‘ef turi, bir xil iqlim hamda faqat shu landshaftga xos bo‘lgan, dinamik jihatdan bog‘liq bo‘lgan urochishalardan yig‘indisidan iboratdir. Hozirgi paytda geograf olimlar orasida geografik landshaftga nisbatan uch xil ilmiy yondashuv mavjud. Bular:
14
1. Landshaft - bu yer yuzasining hududiy chegaralangan qismidir. Boshqasha qilib aytganda landshaft regional tushuncha. Bu yondashish namoyondalari landshaftni kompleks rayonlashtirishning eng kichik birligi, landshaftlar geografiyasining o‘rganish ob‘ekti deb biladi. Bu tushunchada landshaft tabiiy komponentlari o‘zaro ta‘sir etib turuvchi va bir-biri bilan bog‘langan ma‘lum hududda joylashgan tabiiy kompleksdir. Landshaftga bo‘lgan bunday yondashishning asosiy sababchisi L.S.Bergdir. Landshaftshunoslar orasida landshaftni regional tushuncha deb qarovchilar ko‘pchilikni tashkil etadi. L.S.Bergdan keyin bu tushunchani S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.A.Grigorev, K.I.Gerenshuk, A.G.Isashenkolar rivojlantirdi. N.A.Solnsevning fikriga ko‘ra mustaqil landshaftni shakllanishi uchun quyidagi sharoitlar bo‘lishi kerak: 1) landshaft shakllangan hududda geologik tuzilishi bir xil bo‘lishi, 2) landshaftni geologik zamini vujudga kelgandan keyingi taraqqiyot tarixi butun hududda bir xil borishi, 3) landshaft iqlimi bir xil bo‘lishi, agar u o‘zgarsa butun hududda o‘zgarishi kerak. N.A.Solnsev landshaftga quyidagisha ta‘rif beradi: «Landshaft - bu bir xil geologik zaminga, bir tipli rel‘efga, bir xil iqlimga ega bo‘lgan va shu landshaftga xos bo‘lgan dinamik bog‘langan hamda makonda qonuniy ravishda takrorlanuvshi asosiy va ikkinchi darajali urochishalardan tashkil topgan genetik jihatdan bir xil tabiiy hududiy kompleksdir». A.G.Isashenko esa landshaftga quyidagisha ta‘rif beradi: «Landshaft landshaft o‘lkasi, zonasi va umuman yirik regional hududlarning genetik jihatdan boshqalardan farq qiluvchi qismi bo‘lib, zonallik jihatdan ham, azonallik jihatdan ham bir xildir hamda xususiy struktura va morfologik tuzilishga egadir». Landshaftning zonal, azonal bir xilligi uning geologik tuzilishi, rel‘efi va iqlimining umumiyligida aks etadi. Ana shunday bir xil sharoitda oddiy geografik komponentlarning muayyan bir xil to‘plami tarkib topadi. 2. Landshaft - bu tabiiy geografik komplekslarning umumlashgan tipologik tushuncha. Ular landshaftlarning nisbatan bir xilligi tushunchasiga asoslanadilar. Bunda landshaft ma‘lum xarakterdagi hudud yoki joy deb qaraladi. Bundan tashqari landshaft tabiiy komponentlarning dialektik birligi, majmuasi deb hamda nisbatan bir xil bo‘lgan tabiiy geografik kompleks deb qaraladi. Landshaftlar ularning hududiy tarqalishidan qat‘iy nazar, xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Landshaftga bo‘lgan bunday yondashishning asosiy tarafdori N.A.Gvozdeskiydir. N.A.Gvozdeskiy bo‘yisha ko‘l-landshaft tipi, qumli cho‘l landshaft tipi, soshma barxan qumlari - landshaft muhiti. Demak, N.Gvozdeskiy bo‘yisha landshaft - umumiy tipologik tushuncha. Bil xildagi yoki bir turdagi landshaft ma‘lum hududda qayta uchrashi, ya‘ni konturli bo‘lishi mumkin. Ana shunday landshaftlarning ma‘lum bir yig‘indisi tabiiy geografik rayonlarni tashkil qiladi. 3. Landshaft - bu umumiy tushuncha. Bunda landshaft xuddi rel‘ef, iqlim, tuproq, o‘simlik tushunchalari kabi umumiy tushunchadir. Bu tushuncha tarafdorlari landshaft atamasini hohlagan ko‘lamlarga tabiiy geografik komplekslarga nisbatan qo‘llash mumkin. Bu tushuncha
15
tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, Yu.X.Efremov) fikrisha landshaft bizning ko‘z o‘ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda bo‘lgan u yoki bu geografik kompleks qiyofasida namoyon bo‘lgan yig‘indisidir. Landshaftga berilgan ushbu ta‘rifdan ko‘rinib turibdiki, landshaft ham, tabiiy geografik kompleks ham ikkalasi bir narsadir. Landshaft sferasi murakkab tuzilgan bo‘lib, ular tipologik landshaft komplekslari va regional landshaft komplekslaridan tashkil topgan. Bu turdagi komplekslar ham bir-biridan farq qiladi. Ya‘ni tipologik landshaft komplekslari morfologik jihatdan bir xil, genetik jihatdan har xil, regional landshaft komplekslari genetik jihatdan bir xil va bular individual xarakterga ega. Tipologik landshaft birliklarining areallari bir-biridan ajralgan holda uchraydi. Regional landshaft komplekslari aksinsha har bir regionning areali yaxlit bo‘lishi kerak. Paragenetik landshaft komplekslari ham regional ham tipologik landshaft komplekslaridan farq qilib, bir xil sharoitda va bir-biriga qo‘shni joylashgan landshaft komplekslarining yig‘indisidan tashkil topgan. Hozirgi paytda landshaftshunos olimlar tomonidan tipologik landshaft komplekslarining ham regional landshaft komplekslarining taksonomik birliklarini ishlab chiqishdi. Tipologik landshaft taksonomik birliklari quyidagilardan iborat: 1. Fatsiya tipi; 2. Urochisha tipi: 3. Landshaft tipi. Tipologik landshaft komplekslarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) tipologik landshaft birliklari tutash arealga ega bo‘lmaydi va bir-biridan ajralgan polosalar va alohida kichik uchastkalar tarzida bo‘ladi; 2) tipologik landshaft regional landshaft birliklari chegaralaridan tashqariga chiqib ketishi mumkin. Tabiatda tipologik landshaft komplekslari bilan birgalikda regional landshaft komplekslari ham uchraydi. Bu komplekslarning xarakterli xususiyati shundaki, ular hudud jihatidan yaxlit va chegaralangan bo‘lib, indvidual xususiyatga ega, uning areallari bir-biridan ajralmagan holda uchraydi va har bir genetik jihatdan bir xildir. Lekin bu bir xillik nisbiydir. Hozirgi paytda ko‘pchilik olimlar tomonidan regional landshaft komplekslarining quyidagi taksonomik birliklar sistemasi ishlab chiqilgan: 1. Mintaqa; 2. O‘lka; 3. Tabiiy geografik zona; 4. Landshaft provinsiyasi; 5. Polosa yoki zonasha. Tabiiy geografik rayon regional landshaft birliklarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1)
Har bir regional landshaft yaxlit arealga ega, ya‘ni qandaydir boshqa geografik birliklar bilan ajratib tashlangan ayrim-ayrim uchastkalar tarzida yashay olmaydi;
16
2) Har bir regional landshaft boshqa joylarda uchramaydigan individual xususiyatga ega, uning o‘z geografik nomi bo‘lishi kerak; 3)
Ishki morfologik jihatdan har xil bo‘lishiga qaramasdan har bir regional landshaft egallagan hudud genetik jihatdan bir xil desa bo‘ladi, ya‘ni uning asosiy xususiyatlari va alomatlari kelib chiqishi va taraqqiyoti jihatdan ma‘lum umumiylikka egadir. Landshaftlar ham boshqa geografik kompleks singari ma‘lum komplekslardan tashkil topgan. Bu komponentlarga tog‘ jinslari, tuproq, suv, iqlim, rel‘ef, o‘simlik va hayvonot dunyosi kiradi. Olimlar komponent deganda turli xil moddiy qismlarni kiritishadi. Masalan, D.L.Armand landshaftning tabiiy komponentlariga turli gazlar, suyuqliklar, tog‘ jinslari, o‘simlik, qor va muz hatto texnik inshootlarni ham kiritadi. V.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog‘ jinslari, yer osti va yer usti suvlari, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosini kiritadi. I.M.Zabelin esa yuqoridagilardan tashqari bakteriyalar, zamburug‘lar va quyosh radiasiyasi ham landshaft komponentini tashkil etadi deb ta‘kidlaydi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, landshaftlarning komponenti deganda tog‘ jinsi, havo, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosini tushunishni olimlarning barshasi tan oladi. Landshaftning eng muhim komponentlaridan biri - tuproqdir. Landshaftning tuprog‘i turli xil kristall va kolloidlar shaklidagi minerallardan, tog‘ jinslaridan, suv eritmalaridan gazlar va organik moddalardan tarkib topgandir. Landshaft komponentlari orasidagi modda va energiya almashinuvi, o‘zaro ta‘siri xuddi shu tuproq orqali sodir bo‘ladi. Landshaftning havo komponenti atmosferaning yer yuzasiga yaqin bo‘lgan (200- 300m) eng quyi qatlamlarini o‘z ichiga oladi. Havo landshaftning eng harakatshan va tez almashinuvshan komponentlaridan biridir. Unda landshaftning iqlimi shakllanadi. Harorat va namlik o‘zgarishi, yog‘in-sochin, shamollar shu qatlamda ro‘y beradi. Havo landshaftdagi va landshaftlararo ham modda, energiya harakatlari va o‘zgarishlarida ishtirok etadi va bu almashinuvning miqyosini kengaytiradi. Landshaftning suv komponenti ham havo komponenti singari harakatshan va aralashuvshan komponent hisoblanadi. U nafaqat komponentlararo, balki landshaftlararo ham modda va energiya almashinish jarayonida ularni bir joydan ikkinchi joyga tashuvchi vosita ham hisoblanadi. Suv komponenti ham landshaftlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan kimyoviy elementlar migrasiyasini ta‘minlaydi. Landshaftning o‘simlik qoplami uning tashqi qiyofasini aks ettirishi bilan birga landshaftning rel‘efi, iqlimi, tuproqning shakllanishida, hayvonot turlarida va ularning geografik tarqalishida hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Landshaftning o‘simliklari landshaftda ro‘y beradigan ko‘plab kimyoviy, fizikaviy va geologik jarayonlarning asosi hisoblangan birlamchi organik
moddaning shakllantiruvchisidir. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishidagi fiziologik jarayonlar va ularning landshaft hosil bo‘lishidagi ishtiroki ham ahamiyatlidir. Masalan, birgina fotosintez jarayonida o‘simliklar havodagi karbonat angidriddan nafas oladi,
17
havoga kislorod chiqaradi, quyosh nurlari energiyasi yordamida tuproqdan suv va turli mineral moddalar oladi. Ulardan esa organik birikmalar hosil bo‘ladi. Landshaftshunoslik va umumiy geografik adabiyotlarda aksariyat hollarda landshaftning hayvonot komponentiga nihoyatda kam e‘tibor berilgan. Odatda landshaftning hayvonlarini nomlari sanab o‘tiladi. Landshaftlar hayvonlarini tabiiy geografik tahlili deyarli amalga oshirilmagan. Ayniqsa, landshaft ichidagi va landshaftlararo aloqalarda hayvonot dunyosining rolini aniqlashga kam e‘tibor qaratilgan. Landshaftning hayvonot komponenti undagi o‘simlik hosil qilgan birlamchi organik moddani o‘zgartiruvchi hamda landshaftning morfologik qismlararo va landshaftlararo modda va energiya tashuvchidir. Uning tuproq hosil bo‘lishi, tuproq unumdorligini shakllanishi, o‘simliklarning urug‘ va mevalarini tarqalishi kabi bir qator jarayonlarda ishtiroki kattadir. Landshaftlarning tashkil topishi va rivojlanishida sanab o‘tilgan komponentlarning qaysi biri etakchi, qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyatga ega degan savol ham munozarali. Tabiiy geograflar orasida birlamchi va ikkilamchi, etakchi va etakchi bo‘lmagan, kuchli hollari ham uchraydi. Masalan, N.A.Solnsev tuzgan kuchli yoki etakchi, gidroiqlimiy komponentlar qatorida tog‘ jinslari va rel‘ef kuchli yoki etakchi, gidroiqlimiy komponentlar (suv, havo) ikkilamchi, biotik komponentlar uchlamchi yoki kuchsiz hisoblanadi. Landshaft komponentlari bilan landshaft hosil qiluvchi omillar haqida ham bir xil fikr mavjud emas. A.G.Isashenko ham landshaftshunoslikda «omil» tushunchasi ko‘pinsha noto‘g‘ri ishlatilayotganini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha komponent va omil ikki xil tushunchadir. Omil - so‘zi lotinshadan olingan bo‘lib (Faktor) - yaratuvchi ma‘nosini bildiradi. V.S. Priobrajenskiy va boshqalar (1982) omillarni 3 xilini ajratadi: 1) etakchi yoki etakchi bo‘lmagan; 2) yo‘nalashiga qarab ishki yoki tashqi; 3) kelib chiqishiga qarab tabiiy yoki antropogen. Landshaftlarni hududiy tabaqalanishiga ta‘sir ko‘rsatadigan jarayonlar uchta asosiy omil ta‘sirida ro‘y beradi. Bular quyosh energiyasi, yerning ishki energiyasi va gravitasion kuchlar. Bular ichida eng muhimi quyosh energiyasi omilidir. U landshaftda ro‘y beradigan barsha aylanma harakatlarda ishtirok etadi. Gravitasiya energiyasi esa deyarli doimo moddaning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish jarayoniga ta‘sir etib turadi. Xullas har bir energetik omil biron bir vazifani bajaradi. Landshaftlar bir-biridan turli tabiiy chegaralar bilan ajratilgan bo‘ladi. Landshaftlar bir-biriga o‘tishida uning tuzilishi ham o‘zgaradi, ya‘ni landshaftning komponentlari va uning morfologik tuzilishi ham o‘zgaradi. Landshaftlarning bu birliklari keskin o‘zgarsa uning chegarasi aniq bo‘ladi, agar sekinlik bilan o‘zgarsa chegara aniq bo‘lmaydi. Landshaft chegaralarining vujudga kelishi zonal va azonal omillarning ta‘siri bilan bog‘liq. Landshaftlar chegaralarini o‘zgarishi turli sabablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, absalyut balandlikning o‘zgarishi, to‘rtlamchi davr yotqiziqlari, iqlimning zonalligi va h.k. Landshaftlar kamdan-kam hollardagina keskin chegaralarga ega bo‘ladi. Uning uchun hamma komponentlar keskin va baravariga o‘zgarishi kerak. Bunday hodisa
18
esa tabiatda kam kuzatiladi. Landshaft chegaralari uni hosil qilgan omillar keskin o‘zgargan sharoitdagina aniq ifodalanadi. Azonal geologik-geomorfologik omillar o‘zining sekin o‘zgaruvshanligi sababli eng turg‘un landshaft chegaralarini hosil qiladi. Masalan, baland orfografik ko‘tarilmalar. Azonal chegaralar gidrografik chegaralar, ya‘ni daryo va uning tarmoqlariga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. Ko‘pgina daryolar turli morfostrukturalar chegaralari bo‘ylab oqadi, ular o‘ng sohillarini emirib, shap sohilida terrasalarni hosil qiladi. Azonal omillar keskin o‘zgarishi sababli ko‘pchilik landshaftlarning chegarasi ham azonal kelib chiqishiga ega. Landshaftning morfologik qismlari landshaft chegaralariga nisbatan aniq ifodalanadi. Landshaft chegaralarini ayrim urochishalarning chegaralari bo‘ylab o‘tkazib bo‘lmaydi, shunki morfologik birliklarni ba‘zi tiplari ikkala landshaft uchun ham umumiy bo‘ladi. Shuning uchun urosheshalarning chegarasi keskin bo‘lganda ham landshaftlar o‘rtasidagi chegaralar ham keskin bo‘lishi kerak, degan xulosa noto‘g‘ridir. Landshaftlar faqatgina gorizontal yoki hududiy chegaralarga ega bo‘lmasdan, ular balandlik chegaralariga ham ega. Landshaftlarning vertikal chegaralari to‘g‘risidagi mulohazalarni biz A.Yu.Regesom (1966), K.N.Dyakonov (1971), V.B.Soshava (1978),
N.L.Berushashvili (1990)
kabilarning asarlarida uchratishimiz mumkin. A.Yu.Regesomning (1966) yozishicha biogeosenozlarning (fatsiya) yuqori chegarasi juda o‘zgaruvshandir va yer yuzasining past-balandligi, meteorologik sharoitlari, radiasiya balansi va moddaning biologik aylanishiga bog‘liqdir. O‘tloq biogeosenozlarda yuqori chegara bir necha o‘n santimetrdan bir necha metrgasha balanddan o‘tishi mumkin. O‘rmon biosenozlarida esa bir necha o‘n metr yuqoridan o‘tadi. Urochishalarning yuqori chegarasi bir necha o‘n metrdan bir necha yuz metrgasha bo‘ladi. Landshaftlarning maydoni kattaroq bo‘lgani uchun ularning yuqori chegarasi 0,8-2,0 km balanddan o‘tadi. O‘rmon-tundra landshaftlarini o‘rgangan K.N.Dyakonov (1971) oq qayinli siyrak o‘rmon fatsiyalarining yuqori chegarasini 4-5 metrdan, urochishalarning yuqori chegarasini esa yer yuzidan 7-9 metr balanddan o‘tishini aniqlagan. K.N.Dyakonov ana shu balandlikda fatsiyalararo va urochishalararo havo haroratining farqlari yo‘qolar ekan. Bu ko‘rsatkishlar bir martalik o‘lshash natijalaridir. Boshqasha ob- havo sharoitida bu ko‘rsatkishlar boshqasha bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun A.G. Isashenko (1991) tabiiy geografik komplekslarning taksonomik ko‘lami kattalashgan sari ularning yuqori chegarasi balandlashib borishi haqidagi fikrni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. A.G.Isashenkoning o‘zi landshaftlarning yuqori chegarasini yer yuzasidagi o‘simliklar egallagan 10 metr qalinlikdagi qatlamdan 30-50 m balanddan, ayrim hollarda esa undan ham balanddan o‘tkazgan ma‘qul deb hisoblaydi. A.L.Berushashvili ham tabiiy geografik komplekslarning yuqori chegarasi ob-havo sharoitiga, turli komponentlarning holatiga bog‘liq holda tez-tez o‘zgarib turishini inobatga olib, bu chegarani aniqlash qiyin ekanligini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha biogeosenozlarning yuqori chegarasini eng baland o‘simliklarning uchlaridan o‘tkazish kerak. Fatsiyaning yuqori chegarasini aniqlab olish uchun yilning turli 19
fasllarida maxsus gradient kuzatishlari olib borish zarur va qashon bu chegara eng yuqoridan o‘tsa, o‘sha chegarani fatsiyaning chegarasi deb hisoblash mumkin. Tabiiy geografik komplekslarning pastki chegaralari haqida ham qat‘iy bir xulosaga kelinmagan. A.G.Isashenkoning (1991) yozishicha, landshaft zonalarining pastki chegarasi, bir vaqtlar A.A.Grigorev aytganidek yer sathidan 15-20 m pastdan o‘tishi lozim. Landshaftlarning pastki chegarasi esa zonaning chegarasidan past bo‘lmasligi lozim. Landshaftning pastki chegarasi komponentlarning o‘zaro ta‘siri, quyosh energiyasining o‘zgarishi, namlikning aylanishi, organizmlarning geokimyoviy faoliyati kabi jarayonlarning izlari sezilib turadigan qatlamning pastidan o‘tishi, ya‘ni yer sathidan bir necha metr shuqurdan o‘tishi kerak.
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|