Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
«hindiston», «Geodeziya», «Mineralogiya», «Saydana».
Beruniy madaniy hayot sohasida quyidagicha fikrlarni ilgari suradi:
— fanning sofligi uchun kurashgan; dunyoni deistik tushunish (xudo
dunyoni yaratib, uning ishlariga aralashmaydi, degan diniy-falsafiy yo‘nalish)
ga moyil bo‘lsa-da, ya’ni xudo dunyoni yaratganligini tan olsa-da, tabiatni
mustaqil deb hisoblaydi; Ibn Sino bilan qilgan ilmiy munozarada o‘ziga xos
atomistik nazariyani himoya qiladi; geotsentrik va geliotsentrik tasavvurlarning
tengligi haqidagi farazlarni ilgari suradi; insonning hayvondan o‘z aqli bilan
farq qilishini ta’kidlagan;
— xalqning rang va til sohasidagi farqlari, urf-odatlardagi tafovutlarni
geografik muhitga bog‘lab tushuntiradi; jamiyatning yuzaga kelishida
kishilarning moddiy ehtiyojiga alohida etibor beradi; inson boshqa
odamlarning baxt-saodati haqida doim g‘amxo‘rlik qilishi, o‘ylashi kerak, degan
axloqiy qoidani olg‘a suradi; insonning qadr-qimmati o‘z vazifasini a’lo darajada
bajarishida, deb hisoblaydi; mamlakat ravnaqi fan taraqqiyotiga bog‘liq,
insonning eng katta baxti esa bilishdadir, degan tamoyilga asoslanadi.
NOSIR XISRAV (1004—1088) Qabodiyon (Tojikiston)da tavallud topgan. U
ko‘plab adabiy, ilmiy, falsafiy asarlar va risolalar muallifidir.
Asarlari: «Ro‘shnoinoma»; «Saodatnoma» (masnaviylar); «Zod-ul-musofirin»;
«Xon-ul-ihvon», «Din vajhi»; «Bo‘ston ul-uqul»; «Jome’ ul-hikmatain»;
«Safarnoma» (nasriy risola).
Nosir Xisrav o‘zining ma’naviy hayoti, diniy-falsafiy dunyoqarashi jihatidan
botiniya va ismoiliya mazhabining izdoshi va asoschilaridan hisoblanadi. Nosir
Xisrav insonning poklanish jarayoniga alohida e’tibor qaratadi. Buning uchun
g‘ayri insoniy harakat, yomon xulq-atvorlardan saqlanishga, g‘ariblar diliga
ozor bermaslikka chaqiradi. Axloqiy tar biyaning roliga yuksak baho beradi. U
odamlarni molu mulkka beril maslikka, adolat va insofga da’vat etadi. «Ma’naviy
jihatdan ulg‘aymoq chi bo‘lsang, martabangni yuqori ko‘tarishni istasang,
jahonning ulug‘lariga yaqinlashishni xohlasang, ilm o‘rgan, aqlu idrokingni
takomillashtir», deydi u.
U o‘z asarlarida odamlarni yuksak odamiylik fazilatlarini egallashga
chaqiradi. Uning fikricha, ahillik, adlu insof, mehru oqibat, o‘zaro ittifoq ustuvor
bo‘lgan yurtda zulm mag‘lub bo‘ladi, inson sharafi g‘olib keladi, o‘zaro nizolar
barham topadi.
JURJONIY ZAYNIDDIN ABUL FAZOYIL ISMOIL IBN hUSAYN AL-XORAZMIY
(1042—1136) ulug‘ olim va eng mashhur tabib hisoblangan. U Jurjon shahri
(eron shimoli)da tug‘ilgan bo‘lsa ham umrining ko‘p qismini Xorazmda
o‘tkazgan va al-Jurjoniy al-Xorazmiy taxallusi bilan mashhur bo‘lgan. Jurjoniy
Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad ibn Anushtagin (1097 — 1127) va uning
108
madaniyatshunOslik asOslaRi
o‘g‘li Alouddavla Otsiz (1127 — 1156) saroyida xizmat qilgan.
Asarlari:«Al-Xufayi al-a’loyi» («Poyalarning yuqori qismi»); «At-Tibb al-
mulukiy»; «Kitob az-zahiraye Xorazmshohiy»; «Kitob al-ahrod» («hasad tufayli
kelib chiqadigan kasalliklar»); «Kitob yodgor» («esdalik kitobi»); «Kitob fi rad
alal-falosafa» («Faylasuflarga qarshi raddiya kitobi»); «Kitob vasiyatnoma» va
boshqalar;
Jurjoniy fikricha, haqiqiy lazzat to‘kin-sochin hayot kechirishda emas, balki
aqliy va ma’naviy kamolotga erishishdadir.
ZAMAhShARIY ABUL QOSIM MAhMUD IBN UMAR IBN AhMAD
(1075—1144) Xorazmning Zamahshar qishlog‘ida tug‘ilgan. U dastlabki
ma’lumotni o‘qimishli otasidan olgan, 17 yoshga to‘lganda Buxoroga borgan,
shuningdek, bilimini oshirish yo‘lida dunyoning ko‘pgina shaharlarida bo‘lgan.
U Shosh, Bag‘dod, hijozda, ikki marta Makka shahrida bo‘lib, besh yilcha
yashab Jorulloh («Ollohning qo‘shnisi») degan sharafli nomga ega bo‘lgan.
U grammatika, lug‘atshunoslik, aruz ilmi, jug‘rofiya, tafsir, hadis va fiqhga oid
ellikdan ortiq asarlar yozdi. Az-Zamahshariy o‘z ilmiy va ijodiy faoliyatida arab
tili va adabiyotiga chuqur hurmat bilan qaragan, o‘z asarlarini faqat arab tilida
yaratgan.
Asarlari: «Al-mufassal» (arab tili grammatikasiga oid asar); «Muqaddimat
ul-adab» (Adab ilmiga muqaddima); «Asos ul-balog‘a» («Notiq lik asoslari»,
arab tili fasohati va mukammalligi haqida fikr yuritadi); «Al-mujmal-arabiy
al forsiy»; «Al-Kashshof» (Qur’on haqiqat lariga bag‘ishlangan); «Maqomat
az-Zamahshariy». Unga «Xorazm faxri», «Arab ustozi» kabi unvonlar berilgan.
Uning «Al-Kashshof» asari asrlar davomida Qur’oni Karimni o‘rganish
sohasida asosiy qo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Falsafiy qomuslarda yozilishicha,
Zamahshariy dunyoqarashining negizida asosan ikki narsa yotadi: birinchidan,
u islom ilohiyoti qobig‘ida sunniylikka ma’lum darajada muxolif sifatida ajrab
chiqqan mo‘tazaliylik oqimiga moyil bo‘lgan, ikkinchidan, bilish jarayonida aql
orqali bilib olingan haqiqatlarni tan olib, ratsionalizmni qo‘llab-quvvatlagan.
U aqliy bilishni haqiqat mezoni deb hisoblaydi, har qanday mushkul ish aql
egalari tufayli isloh qilinishini ta’kidlaydi.
BURhONIDDIN AL-MARG‘INONIY (1123-1197)-Ali ibn Abu Bakr ibn
Abd ul-Jalil al-Farg‘oniy ar-Rishtoniy al-Marg‘inoniy Qur’on, hadis ilmlarini
mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur
ilmga ega bo‘lgan mutafakkir bo‘lgan. U Burhon ud-din va-l-milla (Islom
1
Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: «O‘zbekiston», 2000, 64—65
b.
|