O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
qolayotganligining boisi ham ana shundadir. Madaniyat tarkibiga kiruvchi barcha sohalar (ilm-fan, texnika, san’at, ta’lim- tarbiya, sport va h. k.) yuqori bosqichga ko‘tarilgan hozirgi davrning butun insoniyatni hayratga soluvchi hazrat Navoiylari, Qodiriy va Fitratlari qani? Nega o‘zbek sovet madaniyati yurtimizda Andrey Saxarov, Chingiz Aytmatov singari jahonga mashhur shaxslar tipini yaratmadi? Bunday savollarga javob berishdan oldin madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan shaxsning mohiyati va mazmuni haqida qisqacha fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. O‘zgargan har bir yangi tarixiy davrda «Inson nima?», «Shaxsning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni qanday?» kabi savollarga ilmiy asosda javob berish zarur bo‘lgani singari vujudga kelgan yangi tarixiy davrda madaniyatning mohiyati va funksiyalarini yangicha idrok etish ijtimoiy-siyosiy fanlar va madaniyatshunoslikning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar milliy madaniyat yangi davr ruhi va uning tub yo‘nalishlarini, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy rivojlanish strategiyasini idrok etmasa va milliy mahdudlik qobig‘iga o‘ralib qolsa, davr talablariga javob bera oladigan inson shaxsini shakllantira olmaydi. Prezident I. A. Karimov o‘zining «Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori» va boshqa asarlarida barkamol inson shaxsiga xos muhim fazilatlar sifatida tashabbuskorlik, mardlik, bilimdonlik, ishbilarmonlik, vatanparvarlik, sobitqadamlik kabi xislatlarni alohida ta’kidlab, erkin fikr, mustaqillik tuyg‘usi shaxs kamolotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, milliy mustaqillik yosh avloddan yangicha sifat va fazilatlarni talab eta boshladi. Demokratik taraqqiyot o‘zining tub mohiyatiga ko‘ra mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor, yangiliklarga intiluvchi ijodkor shaxslarning sa’y-harakatlariga, ularning yaratuvchanlik faoliyatiga tayanadi. Tarixni chuqur bilmay turib, kelajakni yaratish mumkin bo‘lmagani singari milliy madaniy merosimizning barcha ijobiy, progressiv yutuqlarini chuqur o‘zlashtirmay turib, yangi davr talablariga javob bera oladigan barkamol avlodni shakllantirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy-madaniy taraqqiyot yoshlarning keksa avlodga, ajdodlarimizga nisbatan kuchliroq, bilimdonroq, dono va aqlliroq bo‘lishini taqozo etadi. Prezident I. A. Karimov «Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va, albatta, baxtli bo‘lishlari shart» deganida Vatanimizning porloq istiqboli yoshlarimizning ilm-fan asoslarini chuqur egallashiga bevosita bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Jamiyatdagi mavjud siyosiy tuzum madaniyat taraqqiyoti uchun qulay shart-sharoit yaratishi yoki, aksincha, undagi barcha ijobiy, progressiv elementlarning rivojiga xalaqit berishi ham mumkin. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, madaniyat uchun statika va dinamika xos bo‘lib, agar mavjud siyosiy tuzum tub demokratik o‘zgarishlardan hadiksirasa, madaniyatning statik 52 madaniyatshunOslik asOslaRi (konservativ) xususiyatlaridan unumli foydalanishga zo‘r beradi. Agrar ishlab chiqarishga asoslanuvchi jamiyatning madaniyat strukturasida diniy bilim va qadriyatlar muhim rol o‘ynaganligi, diniy ta’limot va falsafaning agrar ishlab chiqarishning cheklanganligiga mos ravishda shaxs ehtiyojlarini cheklashga zo‘r berganligini tasdiqlovchi tarixiy faktlarni ko‘plab keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarishini har tomonlama qo‘llab-quvvatlaydigan demokratik siyosiy tuzum madaniyatning taraqqiyparvarlik funksiyasini to‘laroq ro‘yobga chiqarishga, qoloqlik, tanballikni targ‘ib etuvchi o‘tmish madaniy merosdan sabot bilan voz kechishga, ilm-fan va shaxs erkinligini qo‘llab-quvvat lashga zo‘r beradi. Insoniyat tarixining tub burilish davrlarida, bir ijtimoiy-siyosiy tuzum dan yangisiga o‘tish davrlarida madaniy merosga munosabat masalasi eng dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammo hisoblanadi. Zero, o‘tmish madaniy merosida o‘tmish ruhi, konservatizm, turg‘unlik va, ayni vaqtda, progressiv elementlar, yangilik va ijobiy xususiyatlar mavjud bo‘ladi. Ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlaridan kelib chiqadigan siyosiy tizimgina madaniyatning yaratuvchan, ijobiy va progressiv xususiyatlaridan to‘laroq foydalanishga intiladi. Shaxs — mavjud siyosiy tuzumni, ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirishga kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi madaniyatli insonning sotsial sifatidir. Inson madaniyatning barcha ilg‘or yutuqlarini chuqur o‘rganish orqali o‘zida qator sotsial sifatlarni shakllantiradi. Mustahkam imon-e’tiqod — shaxsning eng muhim sotsial sifati hisoblanadi. Imon va e’tiqodning shakllanishida din, ta’lim- tarbiya va ijtimoiy-siyosiy muhit katta rol o‘ynaydi. Din ma’naviy madaniyatning muhim tarkibiy qismi sifatida odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish, ijtimoiy barqarorlik, totuvlik, tinchlik va hamjihatlikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Din — umumbashariy qadriyat sifatida kishilarda axloqiy fazilatlar, insoniy sifatlarni shakllantiradi. Shaxs abadiylik, ezgulik haqidagi tushuncha va tasavvurlarni diniy e’tiqod, diniy tarbiya va ta’limotlar vositasida egallaydi. Mustahkam imon-e’tiqod shakllanishi bilan kasb-kor, faoliyat shaklining qandayligidan qat’i nazar shaxs jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy jarayon larga kuchli ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Shaxsning kamol topishi, unda mustahkam imon-e’tiqodning shakllanishi individ uchun g‘oyat mashaqqatli va ziddiyatli jarayon sifatida kechadi. Shaxs olamni bilish orqali o‘zligini anglashga, o‘z «men»ligini bilish orqali olam mohiyatini chuqurroq bilishga erishadi. Shaxs o‘z-o‘zini tarbiyalovchi, o‘z faoliyatiga tanqidiy baho beruvchi, o‘z-o‘zini nazorat qiluvchi sifatida muttasil ravishda kamolotga intiladi. Milliy madaniyatimiz tarixida chuqur iz qoldirgan ulug‘ mutafakkirlar inson shaxsi kamol topishining eng umumiy qonuniyatlarini ochishga harakat qilganlar. Buyuk mutasavvuf Abduholiq G‘ijduvoniy o‘z «Vasiyatnoma»sida |