O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
jihat, ya’ni tabiatni qayta yaratish hamda kishilarning o‘zlarini tarbiyalash jarayonlari uzviy bog‘langandir. Shunga ko‘ra, ijtimoiy-siyosiy guruhlar o‘zlarining siyosiy manfaatlarini amalga oshirishda «kishilarga kishilar orqali ta’sir etish»ga, ularni siyosiy faoliyat jarayonida tarbiyalashga alohida e’tibor berganlar. Bunda ijtimoiy-amaliy yo‘nalishdagi siyosiy faoliyat sinflar, sotsial tabaqalar, guruhlarning siyosiy hukmronlik qilish yo‘lida hokimiyat uchun olib boradigan xatti-harakatlarini bildiradi, ma’naviy-nazariy faoliyat esa ijtimoiy munosabatlarni sinfiy manfaatlar, dunyoqarash ruhi bilan fahmlash, anglash, muayyan siyosiy nazariyalar, ideallar, dasturlarni ishlab chiqish hamda ularni keng targ‘ib qilishni nazarda tutadi. Siyosiy faoliyatning yuqoridagi ko‘rinishlariga «siyosiy ishlab chiqarish»ning muayyan turlari, ya’ni ijtimoiy-amaliy ishlab chiqarish va ma’naviy-nazariy ishlab chiqarish muvofiq keladi. Ijtimoiy-amaliy siyosiy ishlab chiqarish davlat, siyosiy guruhlar, partiyalar, siyosiy me’yorlar, shuningdek, siyosiy faoliyat tufayli tarkib topgan funksional tuzilmalardan iborat bo‘ladi. Ma’naviy-nazariy siyosiy ishlab chiqarishga esa siyosiy mafkura, siyosiy qadriyatlar, ideallar, nazariyalar, dasturlar, siyosiy tajribalar va an’analar, siyosiy xulq andozalari, jamoatchilik fikri va boshqa hodisalar kiradi. Siyosiy madaniyat, shunday qilib, kishilar faoliyatining tarixan manfaatli va sinfiy, tabaqaviy jihatdan o‘ziga xos shartlangan mahsuli bo‘lib, siyosiy munosabatlarning sinflar, tabaqalar, shaxslar tomonidan faol o‘zlashtirilish jarayonini aks ettiradi. Siyosiy madaniyat tarkiban quyidagilardan iborat: mafkura, siyosiy tajriba va an’analar, siyosiy tashkilotlar, siyosiy faoliyat usullari. Mafkura ma’naviy madaniyatning o‘zagi sifatida kishilarning ijtimoiy- siyosiy faoliyatiga belgilovchi ta’sir ko‘rsatadigan, manfaat yo‘lida faol va ongli kurashga da’vat etadigan g‘oya va qarashlar tizimidir. Mafkura kishilar, ijtimoiy guruhlar, xalqlar, millatlar, siyosiy partiyalar va harakatlarning iqtisod, siyosat, davlat, ma’naviyat kabilarga nisbatan manfaatli-siyosiy, falsafiy, huquqiy, axloqiy, diniy, badiiy va boshqa qarashlari majmuidir. Mafkura, bir tomondan, jamiyat a’zolarining asosiy maqsad-muammolarini ifodalaydi, uning o‘tmish va kelajagini bir-biri bilan bog‘laydi, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladi; ikkinchi tomondan, kishilarni muayyan g‘oyalarga ishontiradi, ularni uyushtiradi, safarbar etadi, ma’naviy-ruhiy jihatdan rag‘batlantiradi, g‘oyaviy tarbiyalaydi, harakat dasturi bo‘lib xizmat qiladi 1 . hozirgi paytda respublikamizda milliy istiqlol mafkurasi tarkib topmoqda. Bu mafkura o‘zida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni mujassamlantiradi; o‘zbek xalqining boy milliy madaniy merosiga tayanadi; milliy turmush tarzining barcha sohalarini aks ettiradi; qurilayotgan demokratik, adolatli, huquqiy erkin jamiyatning g‘oyaviy himoyachisi rolini bajaradi. Uning asosiy tamoyillari haqida gap ketganda, qisqacha qilib quyidagilarni 60 madaniyatshunOslik asOslaRi ko‘rsatish mumkin: siyosiy sohada fikrlar xilma-xilligi, erkin saylovlar, demokratiya, vatanparvarlik, xalqparvarlik, umuminso niylik; iqtisodiy sohada — xilma-xil mulkchilik, erkin xo‘jalik faoliyati, erkin iqtisodiy munosabatlar; ma’naviy sohada — komil insonni tarbiyalash, e’tiqod erkinligi, milliy merosni avaylab asrash, vorislik, ma’naviyatga davlat homiyligi, tarbiyaning hayotiyligi, ijodkorlik sohasida keng imkoniyatlar yaratilishi va h. k. Mafkura mamlakatdagi sotsial-iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyot jarayonlarini umumlashtirish, ijtimoiy yuksalish sohasida yangi yo‘nalishlarni kashf etish, ayni vaqtda, boshqarish tizimini takomillashtirishni amalga oshiradi. U iqtisodiy, huquqiy, axloqiy va estetik g‘oyalar bilan sug‘orilgandir. Chunki kishilarning iqtisodiy manfaatlari, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni siyosiy ongda to‘la gavdalanadi. Bunday manfaatlar ta’sirida kishilar nafaqat moddiy boyliklar, shu bilan birga ijtimoiy borliq to‘g‘risidagi tasavvurlarni ham yaratadilar. Mafkura siyosiy qadriyatlarni o‘z ichiga olib, quyidagilar orqali amal qiladi: siyosiy ideal, milliy davlatchilik va demokratiya tamoyillari; fuqarolar mas’uliyati va burchlari; sotsial adolat; vatanparvarlik; umuminsoniy qadriyatlarga sadoqat. Mafkuraning qadriyatlari Respublika Konstitutsiyasida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi xujjatlarida, turli partiyalarning dasturlarida o‘zining huquqiy ifodasini topgan. Jamiyat siyosiy madaniyati tarkibida siyosiy tuzilmalar, siyosiy an’ana va siyosiy faoliyat usullari alohida o‘rin tutadi. Siyosiy madaniyatni tarkib toptirishning muhim vositalaridan biri siyosiy axborot hisoblanadi. «Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar ommaviy axborot vositalari oldiga butunlay yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Matbuot aholida yangicha tafakkur va ongni shakllantirishda ta’sirchan qurol bo‘lishi, kishilarning fikr va xohish-irodasining erkin, ammo xolis ifodachisi bo‘lishi kerak... Ommaviy axborot vositalari demokratlashtirish yo‘lining, islohotlar yo‘lining faol targ‘ibotchisi bo‘lib qolishi kerak. Ayni paytda, ularning o‘zi mohiyat jihatidan demokratik bo‘lmog‘i zarur» 1 . Milliy mustaqillikning siyosiy ahamiyatini chuqur anglab etishda, o‘tmish madaniy va ma’naviy qadriyatlarini har tomonlama o‘rganish va o‘zlashtirishda milliy o‘zlikni anglashning ahamiyati nihoyatda kattadir. Siyosiy tajribaga ega bo‘lish mustaqil davlatimiz olib borayotgan siyosatning ahamiyatini chuqur anglab yetish jarayoni bilan bog‘langan, binobarin, siyosiy tajriba siyosiy mafkura va madaniyatni rivojlantirish ning muhim manbaidir. Chunonchi, buyuk sohibqiron Amir Temurning davlatchilik tajribalaridan keng foydalanish jamiyatimiz siyosiy-huquqiy madaniyati rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shiladi. Siyosiy madaniyatning yana bir muhim unsuri siyosiy an’analardir. Mustaqillik yillarida o‘ziga xos milliy siyosiy an’analar tarkib topdi va tarkib |