O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
ham «insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi» 2 — yangi iqtisodiy madaniyat shakllanishining mazmuni ana shundan iboratdir. Iqtisodiy madaniyatning mohiyati, mazmuni va vazifalarini aniqlab olish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy madaniyat deyilganda kishilarning iqtisodiy bilimlari, e’tiqodlari va amaliy faoliyatlari, ularning o‘zaro yaxlit tarzda ro‘yobga chiqishi tushuniladi. Iqtisodiy madaniyatning sohibi inson bo‘lib, u o‘z iqtisodiy faoliyati orqali iqtisodiy munosabatlar doirasiga kiradi. Iqtisodiy madaniyat tarkiban quyidagilardan ilorat: iqtisodiy ong, iqtisodiy faoliyat va iqtisodiy munosabatlar. Iqtisodiy ong tushunchasi keng ma’noga ega bo‘lib, avvalambor, kishilarning ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi o‘z o‘rinlarini anglab yetishlarini bildiradi. Iqtisodiy ong ratsional bilimlarni, emotsional tuyg‘ularni o‘zida ifoda etadi. hozirgi zamon ishlab chiqarish jarayoni, iqtisodiy munosabatlar kishilardan o‘z bilim va malakalarini to‘xtovsiz rivojlantirib, boyitib borishni taqozo qiladi. Iqtisodiy ongning muhim elementi e’tiqod hisoblanadi. Rivojlangan iqtisodiy ong, iqtisodiy bilimlarning muayyan darajasi o‘z-o‘zicha, mexanik tarzda ijodiy faoliyatga olib kelmaydi. Faoliyat ko‘rsatishdan oldin inson o‘z maqsadlarini aniqlab oladi: maqsad iqtisodiy manfaat, ehtiyoj va tajribalar bilan muvofiq kelmog‘i kerak. Iqtisodiy bilimlarni baholash, ularni amaliyotda qo‘llash, ya’ni bilimlar, manfaatlar, ehtiyojlar va tajribalar asosida faoliyat ko‘rsatishning murakkab jarayoni amal qiladi. Buni anglab yetish jarayonida kishilar ongida muayyan tushunchalar to‘planadi va tarkib topadi, bu esa faoliyatda sotsial yo‘l-yo‘riq, maqsadlarda esa aniq namoyon bo‘ladi. Maqsad insonning ma’lum yo‘nalishda, ma’lum vaziyatda muayyan usul bilan harakat qilishga tayyor turishini bildiradi. e’tiqod islohotlar tufayli amalga oshirilayotgan siyosatni anglab yetishni, uni harakatga keltiradigan mayl, ishtiyoqni o‘z ichiga oladi. e’tiqod inson faoliyatining izchil, mantiqiy, maqsadga muvofiq ravishda ro‘yobga chiqishini ta’minlaydi. Iqtisodiy madaniyatda bilim va iqtisodiy qarashlarning o‘rni haqida gap ketganda, iqtisodiy mafkura tushunchasi kelib chiqadi. Iqtisodiy mafkura iqtisodiy nazariya va iqtisodiy dasturni o‘z ichiga olib, iqtisodiy munosabatlarning siyosiy madaniyat va huquqiy ongga ta’sir etishida muhim omil hisoblanadi. Iqtisodiy mafkura, umuman, mafkuraning tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy hayotni tashkil etish, iqtisodni boshqarish, iqtisodiy 1 I. A. Karimov. hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari. // Xalq so‘zi, 1996, 30 avgust. 5— Zakaz 23 66 madaniyatshunOslik asOslaRi munosabatlar haqidagi qarashlar tizimidan iboratdir. Iqtisodiy mafkuraning negizida inson, jamiyat, sinf va tabaqalarning o‘z iqtisodiy manfaatlarini anglab yetishini ifodalaydigan g‘oyalar va qarashlar majmuasi yotadi. Iqtisodiy faoliyat iqtisodiy madaniyatning muhim komponenti bo‘lib, u «tirikchilikni ta’minlash usuli, uning vositalari majmuidir». Uning tarkibiga, eng avvalo, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish kiradi, chunki bu narsa faoliyat uchun ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib, nafaqat mehnatni, balki mehnat mahsulini o‘zlashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Inson iqtisodiy faoliyatning sub’ekti hisoblanadi. Iqtisodiy faoliyatdan ma’lum maqsad kutiladi, u ham bo‘lsa, hayotiy ehtiyojlarni qondirishdir. Uning aniq shakli xo‘jalik yuritish bo‘lib, uning asosida mehnat yotadi 1 . har qanday iqtisodiy fikr, har qanday yuksak ong faoliyatda o‘z ifodasini topa olsagina iqtisodiy madaniyat hodisasiga aylanishi mumkin. Shu sababli ilg‘or iqtisodiy tafakkur va ong insonning xatti-harakatlarida, iqtisodiy xulqi va odobida yuzaga chiqishi zarur. Iqtisodiy odob — bu insonning iqtisodiy faoliyati jarayonida amalga oshiriladigan izchil ma’naviy-axloqiy xatti-harakatlari majmuidir. Iqtisodiy faoliyatning mazmunini anglash ijtimoiy-iqtisodiy odobning mohiyatini tushunishga yordam beradi. Chunonchi, korporativ etika degan tushunchani olib ko‘raylik. U ma’lum korporatsiyaga tegishli, uning barcha a’zolari uchun majburiy bo‘lgan xulq qoidalarini ifoda etadi. Faoliyat maqsad, vosita, jarayon va uning natijalaridan tashkil topadi. Iqtisodiy tafakkur bilan iqtisodiy ong muayyan iqtisodiy odobning mayli va maqsadi hisoblanadi. Bunda kishilar o‘z xatti-harakatlarida muayyan bilimlarga, iqtisodiy voqelikni tahlil qilishga, xo‘jalik tajribalari, iqtisodiy bilimlar tarixiga hamda, ilg‘or amaliyotga suyanadilar. Iqtisodiy ong shu ma’noda faoliyatning fikriy obrazidir. Iqtisodiy madaniyat tarkibida iqtisodiy munosabatlar alohida o‘rin tutadi. Ular obyektiv yo‘singa ega bo‘lib, umuman madaniyat, xususan, iqtisodiy madaniyatning moddiy negizini tashkil etadi, ijtimoiy, shu jumladan, iqtisodiy ongni belgilaydi, ularda o‘z ifodasini topadi. Iqtisodiy munosabatlarning mohiyati ishlab chiqarish darajasinigina emas, balki mulkchilik, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol muammolari, demakki, mulk, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol bilan bog‘liq ravishda tarkib topadigan munosabatlarni aks ettiradi. Iqtisodiy munosabatlar, sodda qilib aytganda, mulkka asoslanib amal qiladigan munosabatlardir. Ular nafaqat moddiy, balki butun nomoddiy sohalarning ham zaruriy unsuri sifatida iqtisodiy faoliyat 1 I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. 172-b. |