O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

O`zgaruvchan tok mashinasining chulg`amlari
O`zgaruvchan tok mashinasining chulg`amlari ham o`zgarmas tok mashinasiniki singari bir va ikki qatlamli, qiskartirilgan va to`la kadamli bo`lib, quyidagi parametrlar bilan tavsiflanadi:
z — stator o`zagidagi pazlar soni;
t — stator chulg`amidagi fazalar soni;
r — juft qutblar soni;
q— faza va kutbga to`g`ri keluvchi pazlar soni bo`lib, uni quyidagicha aniqlanadi:
(13-1)
τ —qutb o`rtalarining orasidagi masofa (kutb bo`linmasi);
u — chulg`am qadami, sektsiyaning kengligi;
u — faza chulg`amlarining uchlari orasidagi masofani ko`rsatuvchi faza qadami. Faza qadami quyidagicha aniqlanadi:
(13.2)
u va u<sub>F</sub> qadamlarni, odatda τ ning biror bo`lagi yoki pazlar soni bilan ifodalanadi;
- elektr graduslarda o`lchangan pazlar orasidagi burchak; unda Q- stator o`zagining qutb kengligi orasidagi pazlar soni.
Rotorning bir gradusga burilish burchagi fazoviy gradus, sta­tor chulg`amida xosil bo`ladigan e.yu.k. vektorining burilish burchagi elektr gradus deyiladi.
Ikki qutbli mashinada rotorning bir marta to`la aylanishiga bir davr, ya’ni e.yu.k. vektorining ham bir marta to`la aylanishi to`g`ri kelsa, to`rt qutbli mashinada rotorning bir marta to`la ayla­nishiga ikki davr, ya’ni e.yu.k. vektorining ikki marta to`la ay­lanishi to`g`ri keladi (13.4-rasm).
Demak, qutblar soni 2r bo`lgan ko`p qutbli sinxron mashinada rotorning bir marta to`la aylanishiga r sonli davr, ya’ni e.yu.k. v ektorining r marta tuda aylanishi to`g`ri keladi. Shunga

13-MA’RUZA

SINXRON GENERATORLARNING TARMOQ BILAN PARALLEL IShLAShI
Elektr stantsiyalarida, odatda, bir necha generatorlar o`rnati­ladi. Bu generatorlar o`z energiyalarini umumiy shinaga uzatib, o`zaro parallel ishlaydi. Yuklama talabiga binoan parallel ishlovchi generatorlarning soni o`zgarib turadi va natijada har bir generatorni to`la quvvat bilan ishlatish imkoni olinadi. Bundam tashqari, elektr stantsiyalari ham o`z energiyalarini bitta umumiy energetik sistemaga berib, o`zaro parallel ishlashga ulanadi.
Bunda elektr stantsiyalarning foydali ish koeffitsiyenti ancha yuqori bo`lib, ularda o`rnatilgan mashina va uskunalardan yaxshiroq foydalaniladi va har extimoldan asrash (extiyotlash) uchun kerak bo`lgan generatorlar soni kamayadi.
Sinxron generatorlarni parallel ishlashga ulash uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak:

1. 
   ishlab turgan va parallel ishga ulanuvchi generator kuchlanishlarining qiymati o`zaro teng, ya’ni U_I =U_II fazalari esa 180°ga farq qilishi lozim;
   
2. 
   generatorlar chastotasi o`zaro teng, ya’ni f<sub>I</sub> =f<sub>II</sub> va ularning fazalari bir xil ketma-ketlikka ega, ya’ni A<sub>1</sub> V<sub>1</sub> S<sub>1</sub> va A<sub>2</sub>V<sub>2</sub>S<sub>2</sub> bo`lishi lozim.
   

Agar U_I > U_II bo`lib, boshqa shartlar bajarilgan bo`lsa, u xolda generator chulg`amlarida potentsial farqi ΔU paydo bo`lganligi sababli tenglashtiruvchi I_t toki xosil bo`ladi (8.24-rasm, a). Bunda chulg`amning aktiv qarshiligi juda kichik kiymatga egaligi uchun uni xisobga olinmaydi. Shu sababli I_t tokini ΔU vektoridan 90° ga keyinda keluvchi deb qabul qilinadi. Bunda tenglashtiruvchi tok ikkala generator uchun ham reaktiv tok bo`lib, kuchlanishi katta generatorda I<sub>T</sub> — induktiv, kuchlanishi kichikda esa, I<sub>T</sub> –sig`im xarakterida buladi. Tenglashtiruvchi tokdan F_yad undan esa Ye_yad1 x.osil bo`lib, kuchlanishi ortiq. bo`lgan birinchi generatorning U₁ kuchla­nishi Ugacha kamayadi. Ikkinchi generatorda esa, I_t cig`im toki bo`lib, undan generatorni magnitlantiruvchi yakorь reaktsiyasi, so`ngra Ye<sub>yadII</sub> xosil bo`ladi va natijada generatorning U₂ kuchlanishi U gacha ko`payadi. Tenglashtiruvchi tok I<sub>T</sub> tufayli generator chulg`amlaridan no­minal yuklama tokini o`tkazish imkoni bo`lmay, natijada ular quvvatidan to`la foydalanilmaydi. Ammo, tenglashtiruvchi tok reak­tiv bo`lgani uchun undan generatorlarni aylantiruvchi birlamchi motor momentiga teskari bo`lgan moment xosil bo`lmaydi.
14.1-rasm, a da kuchlanishlari o`zaro teng bo`lmagan, ya’ni U_I > U_II bo`lgan generatorlarning parallel ishlashidagi vektor diagrammasi ko`rsatilgan.
Agar generator kuchlanishlari faza buyicha 180° dan kichikroq burchakka farq qilsa, u holda ham ΔU sababli generator chulg`gamla­ridan tenglashtiruvchi I<sub>T</sub> toki o`tadi (8.24-rasm, b). Bu tok ham ΔU fazasiga nisbatan 90° ga keyinda keluvchi bo`ladi. Agar tenglashti­ruvchi tok vektori deyarli U<sub>II</sub> vektori tomon yo`nalgan bo`lsa, I<sub>T</sub> toki ikkinchi generatorga aktiv tok xisoblanadi. Ikkinchi generator chulg`amida I_T toki paydo bo`lishi bilan u shu onda yuklama oladi va natijada generator rotorini aylantiruvchi birlamchi motor valida uning momentiga teskari bo`lgan moment xosil bo`ladi.


Tenglashtiruvchi tok birinchi generator chulg`amidan o`tishi bilan gene­rator rotorining aylanishi tomon yo`nalgan elektromagnit momenti xosil bo`ladi. Birinchi generator rotori o`zining aylanishi tomon, ikkinchisiniki esa, o`zining aylanishiga teskari tomon bo`yicha ma’lum burchaklarga buriladi va natijada θ burchagi nolga, U<sub>I</sub> va U<sub>II</sub> kuchlanish fazalarining farqi esa 180° ga teng bo`lib qoladi.
Generator kuchlanishlarining fazalari 180° ga nisbatan kattaroq burchak θ ga farq qilsa, u xolda parallel ishlashga ulanishda xosil bo`luvchi keskin mexanik kuchlar sababli generator va bir­lamchi motorlar ishdan chiqishi mumkin. 14.1-rasm, b da U<sub>I</sub> va U<sub>II</sub> kuchlanishlar fazasining farqi 180° ga teng bo`lmagan holga tegishli vektor diagramma ko`rsatilgan. Agar parallel ishlashga ulanuvchi generatorlarning chastotasi o`zaro teng bo`lmasa, u holda yuqoridagi singari hodisa sodir bo`ladi. Bunda ΔU va θ qiymati uzluksiz ravishda, ya’ni ΔU qiymati noldan to 2U_f gacha, θ esa noldan to 180° gacha o`zgarib turadi (14.1-rasm, v).
14.1-rasm, v da f<sub>I</sub> va f<sub>II</sub> chastotalari teng bo`lmagan xolga tegishli kuchlanishlarning vektor diagrammasi ko`rsatilgan.

14-MA’RUZA