O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

O`ZGARMAS TOK GENERATORLARI VA ULARNING XARAKTERISTIKALARI

Elektr mashinasining ishlashi uchun zarur bo`lgan magnit may­don hosil qilish usuliga ko`ra o`zgarmas tok mashinalari elektro­magnit va doimiy magnit bilan qo`zg`atiluvchi mashinalarga bo`linadi. Doimiy magnit bilan qo`zg`atiluvchi mashinalar magnito-elektr mashina deb ham ataladi. Bunday mashinalar juda kam uchraydi, ular asosan taxogenerator va shu singari maxsus mashina­lar sifatidagina ishlatiladi.
Elektromagnit bilan qo`zg`atiluvchi mashinalar qo`zg`atuvchi chul-g`amining ulanish sxemasiga ko`ra mustaqil va o`z-o`zidan qo`zg`atishli o`zgarmas tok generatorlariga bo`linadi. Agar generatorning qo`zg`atuvchi chulg`ami tashqi tok manbaidan ta’minlansa mustaqil, o`z yakoridan ta’minlanganda esa o`z-o`zidan qo`zg`atishli generator olinadi. O`z-o`zidan qo`zg`atishli generatorlar o`z navbatida parallel (shunt), ketma-ket (seriyes) va aralash (kompaund) qo`zg`atishli generatorlarga bo`linadi. Parallel qo`zg`atishli generatorda qo`zg`atuvchi chulg`am yakorь chulg`amiga parallel ulansa, ketma-ketlikda ketma-ket ulanadi, aralashlikda esa qo`zg`atuvchi chulg`am ikkita bo`lib, ularning biri yakorь chulg`amiga parallel, ikkinchisi ketma-ket ulanadi. 17.1-rasmda: a — mustakil; b — parallel; v — ketma-ket; g — aralash va d — o`zgarmas magnit bilan qo`zg`atishli generatorlar ulanishining printsipial sxemalari ko`rsatilgan. 17.1-rasm, d dagi generator sxemasida qo`zg`atuvchi chulg`am bo`lmaganligi sababli uning o`rnida o`zgar­mas magnit belgisi ko`rsatilgan.
Generatorning ishlash jarayonda uning yakorь chulg`amida Ye<sub>ya</sub> = k<sub>Ye</sub> pF ga teng bo`lgan e. yu. k. xosil bo`ladi. E. yu. k. xosil bo`lgan yakorь chulg`amiga yuklama sifatida biror elektr iste’molchisi ulansa, u holda yakorь zanjiridan yuklama toki I<sub>ya</sub> o`tadi.
Bunda yakorь zanjiri uchun e. yu. k. larning quyidagi muvozanat tenglamasini tuzish mumkin:
(17.1)
bunda — generator qismalaridagi kuchlanish (yuklama kuchlanishning tushuvi); — yuklama qarshiligi; — tegishlicha yakorь, qo`shimcha qutb, kompensatsiyalovchi va ketma-ket chulg`am hamda chutka qarshilikla-rida kuchlanishning tushuvi.
Agar yakorь chulg`amiga yuklama ulanmasa, u holda /<sub>ya</sub> = 0 bo`ladi. Generatorning yuklamasiz, ya’ni I_ya = 0 bilan ishlash rejimi salt ish rejimi deb ataladi. Demak, salt ish rejimida generator kuchlanishi uning yakorida xosil bo`lgan e. yu. k. ga teng, ya’ni U= Ye<sub>ya</sub> bo`ladi. Yuklama berilishi bilan generator kuchlanishi yakordagi e. yu. k. ga nisbatan I_yaΣR xisobiga kam, ya’ni

bo`ladi. Generatorni ishlatish uchun, dastavval, uning yakorini birlamchi motor bilan kerakli chastotada aylantirish zarur. Bunda generator valiga ta’sir etuvchi momentlarning muvozanat tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:
(17.2)
bunda M<sub>1</sub> — birlamchi motorning aylantiruvchi momenti;
M<sub>0</sub> — salt ish momenti (yuklamasiz ishlayotgan generator yakorini aylantirishda mexanik ishkdlanishlarga sarflanadigan moment); M<sub>em</sub> — elektromagnit moment (yuklama bilan ishlayotgan generatorda xosil bo`luvchi moment).
Generator elektromagnit momentining ifodasi quyidagicha aniqlanadi. Yuklama bilan ishlayotgan generator chulg`amining har bir parallel shoxobchasidan ga teng bo`lgan tok o`tadi. Yakorning ou tokli utkazgichlariga asosiy kugbdagi magnit ok.im ta’sir etishi natijasida elek­tromagnit kuch R<sub>ei</sub> x.osil bula­di. 17.2-rasmda yakorning har bir tokli o`tkazgichiga ta’sir etuv­chi elektromagnit kuch ko`rsatilgan.
B u kuchning kiymati bo`lib, uning yunalishi chap qo`l koidasiga binoan aniqlanadi.
Demak, yakorь o`tkazgichlari­ga ta’sir etuvchi elektromagnit moment ifodasini quyidagicha yozish mumkin:

.
Bu tenglamada va bo`lgani uchun u quyidagicha ifodalanadi:
(17.3)
bunda — moment doimiysi deb ataluvchi va mashina parametrlari bilan aniqlanuvchi o`zgarmas koeffitsiyent. Generatordagi elektromagnit momentning qiymati qutblardagi magnit, oqim F bilan yakorь toki /_ya ga proportsional bo`lib, uning yunalishi birlamchi motorning aylantiruvchi momentiga teskari bo`ladi (17.2-rasm). Shuning uchun generatorda xrsil buladigan elektromag­nit moment tormoz momentы deb xam ataladi.
Generatorning uzoq davr ichida normal ishlashini ta’minlaydigan rejimi uning nominal rejimi deb ataladi. Bu rejim quyidagi miqdorlar bilan xarakterlanadi:
R_N, U_H, /_H va p_H — tegishlicha nominal quvvat,. kuchlanish, tok va aylanish chastotasi. Bu nominal mikdorlar generatorning pasportida (shchitida) keltiriladi.