O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №11Energetika kurilmalaridan foydalanish va samaradorlik kursatkichlari
Energiyaning solishtirma sarfini normallashtirishda va taxlil kilishda xar doim kuyidagi kursatkichlardan foydalaniladi:
- kurilmaning ishlash vakti;
- samaradorligi;
- energiyaning sarflangan mikdori.
Energo iste’molni normallashtirish va taxlil kilish masalalarini kurib chikishda kuyidagi terminologiya va tizimlashtirishdan foydalaniladi.
Kalendar vaktining tuzilishi va kurilmaning vakt buyicha ishlash kursatkichlari
Kurilma kalendar vakti – bu shunday soatlar soniki, shu kalendar vakti bulagida urnatilgan davomiy smenada kurilma ishidan foydalanish vakti.
Masalan:

1. 
   Dam olishsiz uzluksiz ishlaydigan (1 oyda 30 kun) kurilmalar uchun kalendar vakti 30∙24=720 soatni tashkil kiladi;
   
2. 
   Uch smenalari ishda 8 soatdan dam olish kunlarini xisobga olgan kalendar vakti buyicha bir smenada 8 soat, sutkada 24 soat, oyda 25 ish kunini tashkil kiladi;
   
3. 
   2 smenada 8 soatdan ishlaganda – sutkasiga 16 soat, oyda 2516=400 soat.
   

Energo iste’molni normallashtirish maksadiga kalendar vaktini kurilmaning foydali ishlash vakti va foydali ish vaktida uzilish vaktini bulish kerak.
Kurilmaning foydali ish vakti deganda, shu vakt davomida kurilmaning asosiy (texnologik) bugin operatsiyalari va energiyaning foydali iste’mol urni borligi tushuniladi.
Bu vakt kurilmaning effektiv ishlash vakti xisoblanadi va effektiv vakt T_E deyiladi.
Kurilmaning effektiv ishidagi uzilishlar kuyidagicha:
a) operatsion;
b) operatsion emas (operatsion bulmagan).
Operatsion tuxtalishlar (uzilishlar), kurilma ishining sodik jarayonida buladigan va maxsulot ishlab chikarishning xar bir tsiklida takrorlanib turadigan uzilish tushuniladi. Buni effektiv bulmagan operatsion vakt deyladi. (yuklanish, yuksizlanish, mexanik operatsiya va xokazo).
Operatsion bulmagan vakt – operatsion vaktdan chikib ketgan uzilishlar, ish smenasining operatsion vakti oraligida bulgan uzilishlar operatsion bulmagan vakt deyiladi. (ishlab chikarishning tashkiliy-texnik darajasi maxsulotni kuplab ishlab chikarish buyicha).
Kalendar vakti T_k kuyidagiga teng:
T_K=T₀+T_N
T₀ – operatsion vakt;
T_n – operatsion bulmagan vakt.
Kuyidagi ikkita tashkil etuvchini tuzilishini bilgan xolda kuyidagini yozish mumkin:

Tk=(Te+T_0x+T_0s)+(T_nx+T_ns)=T_e+T_x+T_s=T_m+T_s

bu yerda: T_x=T_0x+T_nx – operatsion va operatsion bulmagan salt ish yigindi vakti.
T_s=T_os+T_ns – operatsion va operatsion bulmagan tuxtalishlarning vakti.
T_m=T_e+T_x – yigindi mashina vakti.
Kurilma samaradorligini sistema kursatkichlari.
Kurilma samaradorligiga maxsulot birligiga tugri keluvchi energiyaning solishtirma sarfi xam boglik. Shuning uchun kurilma samaradorligini normallashtirish energo iste’molini normallashuviga ta’sir kursatadi.
Kurilma samaradorligi deganda, birlik vakt ichida ishlab chikarilgan maxsulot tushuniladi.
Kurilma samaradorligini xarakterlashda 2 gurux kursatkichlardan foydalaniladi:

1. 
   kalendar vakt bulagida yigindi ishlab chikarilgan maxsulot yigindisi (smena, sutka, oy) Z – xarfi bilan belgilanadi;
   
2. 
   Kurilmaning maxsulot ishlab chikarish mobaynidagi yuklamasi va maxsulot ishlab chikarishiga tugri keladigan kattaligi aniklanadi, elementar vakt bulagiga mos keladigan kurilmaning yuklanishdagi uzluksiz ishini uzgarmas deb kabul kilish mumkin. Samaradorlik soati – A bilan belgilanadi.
   

Energo iste’molning sistema kursatkichlari.
Energiya iste’molini xarakterlashda absolyut va solishtirma kattaliklardan foydalaniladi.
Absolyut kattaliklarga:
a) energiya sarfining kursatkichlari;
b) kuvvat kursatkichlari (kurilmaga moslashtirilgan).
Avval energiya sarfining effektiv operatsion yoki operatsion bulmagan vakt uchun kurilmaning absolyut kattaligi aniklanadi va maxsulotning yigindi ishlab chikarilishi z-ga boglanadi. Ushbu kursatkichlar kuyidagicha belgilanadi: W_e, W va W_k.
Ikkinchisi kurilmaning energetik yuklanishini xarakterlaydi va T_e, T₀, T_k vakt davomida urtacha keltirilgan kuvvat yoki shu vakt mobaynidagi absalyut kattalik aniklanadi. Shularga boglik ravishda T_e, T₀ va T_k urtacha soatli kurilma samaradorligi va kuyidagicha belgilanadi: R_e,R₀ va R_e.
Solishtirma kursatkichlar – energiyaning solishtirma sarfi xuddi shunday, ya’ni Te, T₀ yoki T_k vakt mabaynidagi urtacha kattalik buyicha aniklanadi.
Ushbu kattaliklar boglanishi kuyidagi tenglamalar bilan aniklanadi:
d=P/A;
P_e=W_e/T_e; A_e=z/T_e; d_e=W_e/z=P_e/A_e;
P₀=W₀/T₀; A₀=z/T₀; d₀=W₀/z=P₀/A₀;
P_k=W_k/T_k; A_k=z/T_k; d_k=W_k/z=P_k/A_k.

Effektiv ish vaktidagi energiya sarfi W_E foydali sarflangan energiya W” va effektiv ish vaktidagi energiya isrofi W’_e uz ichiga oladi.

W_e=W”+W_e’