O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi

 
Asosiy o’quv materiallarining qisqacha bayoni. 
 
6.1. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish ahvolining 
tahlili 
Qishloq xo‟jalik mahsulotlarini ishlab chikarish ahvolini tahlil qilishning maqsadi 
bo‟lib nima hisoblanadi. 
Tahlilning maqsadi bo’lib, o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini 
ishlab chiqarishni ya’nada ko’paytirish uchun mavjud bo’lgan imkoniyatlarni 
aniqlash hisoblanadi.
O‟simlikchilikda mahsulot ishlab chiqarish ahvolini tahlil qilish yalpi hosil 
miqdorining o‟zgarishini aniqlashdan boshlanadi. 
Hisobot yilida yetishtirilgan yalpi hosil miqdorini bazis yilida yetishtirilgan yalpi 
hosil miqdoriga solishtirib, o‟zgarishi aniqlanadi: 
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟏
− ∑𝑴
𝟎
𝑯
𝟎
= ±∆
𝒎𝒉
 
Bunda, 
M
0,
M
1 
- mos holda bazis va hisobot yilidagi ekin maydoni; 
H
0, 
H
1
- mos holda bazis va hisobot yilidagi hosildorlik. 
Yalpi hosilning o‟zgarishiga bevosita quyidagi ikki omil ta‟sir qiladi: 
1.
Ekin maydonining o‟zgarishi; 
2.
Ekin hosildorligi darajasining o‟zgarishi. 
Ushbu omillarning ta‟siri har xil usullar yordamida aniqlanadi. Biz bu yerda 
«Zanjirli bog‟lanish» usulidan foydalanib, aniqlash tartibiga to‟xtaldik: 

---

21 
Yalpi hosil o’zgarishiga omillarning ta’sirini aniqlash: 
1.Ekin maydoni o‟zgarishining ta‟siri: 
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟎
− ∑𝑴
𝟎
𝑯
𝟎
= ±∆
𝒎
 
2.Hosildorlik darajasi o‟zgarishining ta‟siri: 
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟏
− ∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟎
= ±∆
𝒉
Endi, yalpi hosilning tahlilini paxta yalpi hosili misolida ko‟rib chiqamiz. 
1-jadval 
Paxta yalpi hosilining omilli tahlili 
Ko‟rsatkichlar 
Bazis 
yili 
Hisobot yili 
maydoni va 
bazis yili 
hosildorligi 
bo‟yicha 
Hisobot 
yili 
O‟zgarishi 
(+, -) 
Shu jumladan o‟zgarishi 
Ekin 
maydoni 
hisobiga 
Hosildorli
gi 
hisobiga 
1.Paxta maydoni,ga 
160 
158 
158 
- 2 
x 
x 
2.Hosildorligi,s/ga 
22,5 
22,5 
24,0 
+1,5 
x 
x 
3.Yalpi hosili, s 
3600 
3555 
3792 
+192 
-45 
+237 
 
1 - jadvaldan ko‟rinib turibdiki, paxta yalpi hosili hisobot yilida bazis yiliga nisbatan 
192 s.ga oshgan:
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟏
− ∑𝑴
𝟎
𝑯
𝟎
=
(158* 24,0)-(160*22,5)= 3792-3600=+192s 
Ushbu o‟zgarish paxta maydoni bilan hosildorlik o‟zgarishi hisobiga yuzaga kelgan: 
1) Paxta maydoni 2 gektarga kamaygan. Bu esa yalpi holilni 45s.ga kamayishiga 
olib kelgan:
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟎
− ∑𝑴
𝟎
𝑯
𝟎
=
(158*22,5)-(160*22,5)= 3555-3600= -45s. 
2)Paxta hosildorligi 1,5s.ga oshgan. Bu esa yalpi hosilni 237s.ga ko‟payishiga 
sababchi bo‟lgan:
∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟏
− ∑𝑴
𝟏
𝑯
𝟎
=
(158*24)-(158*22,5)=3792-3555=+237 s. 
Xullas, ekstensiv omilning salbiy, intensiv omilning ijobiy ta‟siri ostida yalpi hosil 
bazis yiliga nisbatan 192s.ga yoki 5.5 foizga oshgan. 
Yalpi hosilning o‟zgarishiga ta‟sir qiluvchi intensiv omil bo‟lib, ekinlar hosildorligi 
hisoblanadi. Shuning uchun o‟rtacha hosildorlikni tahlil qilish uslubiga to‟xtaldik. 
O‟rtacha hosildorlikning o‟zgarishiga bevosita ikkki omil ta‟sir qiladi: 
1. Ekin maydoni strukturasining o‟zgarishi; 
2.Har bir ekin turi (yoki navi) bo‟yicha hosildorlik darajasining o‟zgarishi. 
Ushbu omillar ta‟sirini «Zanjirli bog‟lanish» usuli yordamida aniqlash tartibiga 
to‟xtaldik. O‟rtacha hosildorlikning umumiy o‟zgarishini aniqlash uchun hisobot 
yilidagi o‟rtacha hosildorlikdan bazis yilidagi o‟rtacha hosildorlikni chegirib tashlash 
kerak: 

---

22 
∑ ∑𝑱𝑴
𝟏
∗ 𝑺
𝟏
∗ 𝑯
𝟏
∑𝑱𝑴
𝟏
−
∑ ∑𝑱𝑴
𝟎
∗ 𝑺
𝟎
∗ 𝑯
𝟎
∑𝑱𝑴
𝟎
 
Bu yerda,
∑𝐽𝑀
1,
∑𝐽𝑀
0
−
Hisobot va bazis yillaridagi jami ekin maydoni., 
𝑆
1,
𝑆
0
−
Hisobot va bazis yillaridagi jami ekin maydoniga nisbatan har bir ekin
maydonining salmog‟i(koeffisient hisobida)., 
𝐻
1
, 𝐻
0
−
Hisobot va bazis yillaridagi har bir ekinning hosildorligi. 
O‟rtacha hosildorlikning o‟zgarishiga ekin maydoni strukturasi o‟zgarishining ta‟siri: 
∑ ∑𝑱𝑴
𝟏
∗ 𝑺
𝟏
∗ 𝑯
𝟎
∑𝑱𝑴
𝟏
−
∑ ∑𝑱𝑴
𝟏
∗ 𝑺
𝟎
∗ 𝑯
𝟎
∑𝑱𝑴
𝟏
 
O‟rtacha paxta hosildorligining o‟zgarishiga har bir ekin bo‟yicha hosildorlik 
darajasi o‟zgarishining ta‟siri: 
∑ ∑𝑱𝑴
𝟏
∗ 𝑺
𝟏
∗ 𝑯
𝟏
∑𝑱𝑴
𝟏
−
∑ ∑𝑱𝑴
𝟏
∗ 𝑺
𝟏
∗ 𝑯
𝟎
∑𝑱𝑴
𝟏
 
Chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish dinamikasini omilli tahlili qilish uslubi 
o‟simlikchiliknikidan farq qilmaydi. Bu yerda ekin maydoni (M) o‟rniga chorva mollari 
bosh soni (S), hosildorlik (H) o‟rniga mahsuldorlik (P) ko‟rsatkichlari olinib, tahlil 
qilinadi. Shuning uchun uni talabaga mustaqil bajarish uchun qoldirildi.