O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi

 

6-MAVZU: O‘SIMLIКLAR MORFOLOGIYASIGA КIRISH VA ASOSIY QONUNIYATLARI 

Reja: 

1.  O‘simliklar morfologiyasining vazifasi. 

2.  O‘simliklar morfolgiyasining tarixi. 

3.  O‘simlilkar morfologiyasining qonuniyatlari. 

4.  O‘simlik organlarining metamorfozi  

Adabiyotlar: 1, 6. 

1. O‘simlikning tashqi ko‘rinishini, ularning ayrim organlari tuzilishini va har xil shakl 

o‘zgarishlarda bu organlarning o‘zaro munosabatini o‘simliklar morfologiyasi o‘rganadi. O‘simlilkar 

morfologiyasi faqat o‘simliklarning ayrim organlarini emas, balki ularning funksiyasiga qarab va biron 

tashqi sharoit ta’sirida kelib chiqishi tarixini ham o‘rganadi. 

O‘simliklar morfologiyasi eng avval gulli o‘simliklarga uchta asosiy organ: ildiz, poya va barg xos 

deb hisoblaydi. Boshqa organlar esa, masalan: gul, tikan, ilgakcha (gajakcha) kurtak, meva va shunga 

o‘xshashlar yuqorida aytib o‘tilgan asosiy organlardan birining shakli o‘zgarishi metamorfoz natijasi 

hisoblanadi. Shu bilan birga yuksak o‘simliklarning organlari funksiyasiga qarab ikkita asosiy guruhga 

bo‘linadi. Jumladan: o‘simliklarning individual hayotidagi funksiyalarni (masalan: oziqlanish, assimi-

lyatsiya, gazlar almashi-nuvi va hokazolarni) bajarishga xizmat qiluvchi organlar vegetativ organlar 

jinsiy ko‘payish funksiyasini bajarishga moslashgan organlar (gul, meva va urug‘) generativ organlar 

deb ataladi.  

 

14

2. O‘simliklar morfologiyasi (yunoncha - morfo- shakl, logos - ta’limot ma’nosida) fani 

o‘simliklarning tashqi tuzilishini, ularni tashqi muhit ta’sirida ontog‘enez va filogenezda o‘zgarib bor-

ishini o‘rganadi.  

Insonlar o‘simliklarning tashqi tuzilishiga ko‘ra farqlarni foydali va zararli o‘simliklarni 

taqqoslash davomida bilganlar. O‘simliklar morfologiyasi ham o‘simliklar sistematikasi singari botani-

kaning qadimiy bo‘limlaridan biri hisoblanadi. 

Qadimgi yunon tabiatshunosi Aristotelning shog‘irdi Teofrast (eramizdan avval IV - VII asr) 

o‘zining “O‘simliklar to‘g‘risimda ilmiy ishlar” asarida 480 tur o‘simlikning ildizi, poyasi, bargi va gul 

tuzilishini ko‘rsatib bergan edi. 

Sharq fanining taraqqiyotida o‘simliklarning qiyosiy morfologiyasini yaratilishida Ibn Sino 

(Avitsena) (980 - 7037) xizmatlari cheksizdir. U o‘zining 280 ilmiy ishlarining 30 tasini tabiatshunos-

likka bag‘ishlagan. Jumladan “Tibbiyot fanining qonunlari”, “Tirik organizmlarning klassifikatsiyasi 

to‘g‘risida” kabi asarlarida ko‘pchilik foydali o‘simlikning tarkibi, harakterli xususiyatlarini, davo-

lashda foydalanish yo‘larini ko‘rsatib bergan. 

XVIII asrga kelib, shved botanigi К. Linney botanik atamalar islohini amalga oshirdi. U yaratgan 

o‘simliklar sistematikasida 1000 ga yaqin atamalar mujassamlashgan.  

O‘simliklar morfologiyasi fanining rivojlanishida nemis tabiatshunosi va shoiri I.V. Gyotening 

“O‘simliklar metomorfozi haqida tajribalar (1790) asari muhim o‘rin egallaydi. Кeyinchalik o‘simlik 

organlarining ko‘rinishi o‘zgarishi to‘g‘risidagi fikrlar rus akademigi К.F. Volf (1759) va Shved 

botanigi O.N. Dekandol (1827) tomonidan ham bayon yetilgan. Botanika fanining barcha tarmoqlarini 

rivojlanishida Ch. Darvinning evalyutsion ta’limoti asosiy o‘rin egallaydi. (1859). 

O‘simliklarning evalyutsion morfologiyasini rivojlanishiga Markaziy Osiyo olimlaridan Ye.P. Кo-

rovin, I.A. Raykova, M.G. Popov, M.V. Кultiasov, V.P. Drobov, К.Z. Zokirov, R.V. Кamelin, 

V.К. Vasilevskayalarning xizmatlari kattadir. Ular issiq, noqulay iqlim sharoitida o‘sishga moslash-

gan o‘simliklarning morfologik xususiyat-larini o‘rganganlar. 

3. O‘simlilkar morfologiyasida vegetativ organlarining tuzilishidagi asosiy qonuniyatlardan biri 

ularning  qutibliligidir. Qutiblilikning mohiyati shundaki, o‘simlikning yuqorisi (uchi) bilan asosi mor-

fologik va fiziologik jihatdan bir- biridan farq qiladi. Masalan: Daraxtlarning qalamchasi yerga albatta 

yuqorigi uchi bilan emas, balki pastki uchi bilan o‘tkaziladi. 

O‘simliklar organlari tuzilishining yana bir muhim xususiyati ularning simmetirik bo‘lishidir, ya’ni 

keng ma’noda olganda, bir xil qismlarning guruhda munosib joylashuvi yoki qismlarning bir xilligidir. 

U har xil tipda bo‘lishi mumkin. Кo‘pincha radial simmetriya uchraydi. O‘zida ustinsimon poya yoki 

sharsimon meva aylanasini bir necha graduslarga bo‘lib, tekislik o‘tkazilgan deb faraz qilinsa, bu tekis-

liklar ularni teng qismlarga bo‘ladi.  

Boshqa holda o‘simlik organi bo‘ylab faqat ikkita o‘zaro perpendikulyar tekislik o‘tkazish mum-

kin. Bu tekisliklar organni simmetirik teng bo‘laklarga ajratadi. Masalan: yong‘oq yoki bodomni 

chaqsak, ana shunday simmetirik bo‘laklar hosil bo‘ladi. Bu bilateral simmetriya deyiladi. bir o‘simlik 

yoki uning organidan faqat bitta simmetirik tekislik o‘tkazish mumkin bo‘lsa, monosimmetriya 

deyiladi. Ba’zi o‘simliklar tanasidan ularni simetirik qismlarga ajratadigan birorta ham tekislik o‘tkazib 

bo‘lmaydi, ular assimmetirik tuzilgan bo‘ladi. 

4. Yuksak o‘simliklarning turli organlari har xil funksiya bajarganligidan ko‘pincha shaklini 

o‘zgartiradi va evalyutsiya jarayonida shunchalik metamorfozlanib kyetadiki, ba’zan, ularning ilgarigi 

holat ini aniqlash juda qiyin bo‘ladi. Masalan: gulning toj barglari, no‘xotning gajaklari o‘zgargan bar-

glardir. Tokning gajaklari o‘zgargan novdadir. Zirkning tikanlari bargdan, dulananiki novdadan hosil 

bo‘lgan. Shuning uchun o‘simliklarning ba’zi organlari tashqi belgilari bilan bir- biridan juda katta farq 

qilishiga qaramay, kelib chiqishi bir xil bo‘ladi va ular gomologik organlar deb ataladi. Masalan: guln-

ing toj barglari, no‘xotning gajaklari, zirkning tikanlari kelib chiqishi umumiy bo‘lganidan gomologik 

organlaridir. O‘simliklarning ba’zi organlari tashqi tomonidan bir- biriga o‘xshash bo‘lishi va bir xil 

vazifani bajarishi, lekin kelib chiqishi har xil bo‘lishi mumkin. Bunday organlar anologik organlar deb 

ataladi. Masalan: zirk va do‘lananing tikanlari analogik organdir, chunki ular tashqi tomonidan bir- 

biriga o‘xshaydi va bir xil funksiya (himoya vazifasini) bajaradi, lekin kelib chiqishi har xil (zirkning 

tikanlari o‘zgargan barg, do‘lananiki o‘zgargan novdadir). Sistematik holat i jihatidan har xil bo‘lgan 

 

15

o‘simlikning bir- biriga yaqin sharoitda yashashi natijasida hosil qilgan o‘xshash belgilari, ya’ni tashqi 

o‘xshashlik hodisasi konvergensiya deb ataladi. Masalan: quruq iqlim sharoitida o‘sadigan Amerika 

kaktuslari va Afrika sutlamaguli morfologik jihatidan bir- biriga o‘xshaydi. Shuningdek, O‘rta Osiyo 

saxrolarida o‘sadigan kandim (toronguldoshlar oilasidan) va butaning (shurodoshlar oilasidan) juda 

ko‘p tashqi belgilari bir- birinikiga o‘xshash bo‘ladi. 

Ba’zan evalyutsiya jarayonida ayrim o‘simlikning biror organi reduksiyalanadi ya’ni yaxshi 

rivojlangan va murakkab tuzilgan organlar soddalashib chala rivojlangan holat ga tushib qoladi va av-

valgi funksiyani yo‘qotadi. Masalan, oq saksovulning barglari yupqa tangachaga aylangan. Parazit 

o‘simlik shumg‘iyaning barglari ham reduksiyalashgan. 

Evalyutsiya jarayonida dastlabki ahamiyatini yo‘qotgan va batomom yo‘qolib ketish oldida turgan 

bunday organlar rudimentar organlar yoki redumentlar deb ataladi. Rudimentar barglar ko‘pgina 

o‘simliklarning ildizpoyasida ham tez- tez uchrab turadi. 

O‘simliklar olamda ko‘pincha korrelyatsiya hodisasi kuzatiladi. Bu hodisa shundan iboratki, 

o‘simliklar bir organing rivojlanishi ikkinchisiga juda bog‘liq bo‘ladi. Masalan: daraxt va butalar 

shoxi-dagi yon kurtaklar faqat ikkinchi yilda normal rivojlanadi, agar poyadagi barg yulib tashlansa, 

kurtaklar shu yilning o‘zidayoq rivojlanib, yangi barg hosil qilishi mumkin, g‘o‘zada chekanka qilish, 

tamaki yetishtirishda poyasini uchi va yon shoxlarni yulish, yon ildizlarini rivojlantirish uchun 

ko‘chatlarni pikirovka qilish shunga asoslangan 

Savollar: 

1.  O‘simliklar morfologiyasining asosiy qonuniyatlari nimalardan iborat? 

2.  Gomologik va analogik organlar deganda nimani tushunasiz? 

3.  Кonvergensiya nima? 

4.  Reduksiyalanish deganda nimani tushunasiz? 

5.  Rudimentar organlar qanday a’zolar bo‘lib hisoblanadi? 

6.  Кorrelyatsiyaning ma’nosini bilasizmi? 

 

7-MAVZU: VEGETATIV A’ZOLAR: ILDIZNING VAZIFASI VA MORFOLOGIК TUZILIShI 

Reja: 

1.  Ildiz va uning xususiyatlari. 

2.  Ildiz sistemasi va uning klassifikatsiyasi. 

3.  Ildiz metomorfozi. 

Adabiyotlar: 1, 2, 3. 

1. Ildiz o‘sishi chegaralanmagan asosiy vegetativ organ hisoblanadi. Ildiz rinevidlar, psilofitlar va 

moxsimonlardan tashqari barcha yuksak o‘simliklar uchun xosdir. Bu o‘simliklarda ildiz vazifasini 

rizoidlar bajaradi. Ildiz yuksak o‘simliklarning ayrim vakillari: shumg‘iya va zarpechakda bo‘lmaydi. 

Ularning parazitlik bilan hayot kechirishi ildizni yo‘qolishigi olib kelgan. 

Ildiz poyadan quyidagi belgilari bilan farq qiladi: 

1. Yerning magnit maydonining tortish kuchiga qarab intilib o‘sadi. 

2. Geotropizm hodisasi yaxshi ifodalangan. 

3. O‘sish konusi ildiz qini bilan o‘ralgan. 

4. Ildiz hech qachon barg hosil qilmaydi. 

O‘simlik hayotida ildiz quyidagi fiziologik va mexanik vazifani bajaradi. 

1. Tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni qabul qiladi. Bu vazifani ildizning birlamchi 

tuzilishga ega bo‘lgan yosh qismlari, ildiztukchalari va mikoriza hosil qilgan qismi amalga oshiradi. 

2. O‘simlikni tuproqqa biriktirib turadi. Natijada o‘ziga xos mustahkamlik amalga oshadi. Masa-

lan, 4 oylik makkajo‘xorini sug‘irib olish uchun 130 kg kuch kerak bo‘ladi. 

3. Organik moddalarni to'playdi. 

4. O‘simlikni tuproqdagi mikroorganizmlar bilan munosabati amalga oshadi. 

5. Zahira oziq moddalarni to‘planishiga xizmat qiladi. Masalan: sabzi, lavlagi, turp, sholg‘omda 

va hokozo. 

6. Vegetativ ko‘payishga xizmat qiladi. 

Ildizning tuproqda tarqalishiga qarab yuzada joylashgan, chuqurda joylashgan guruhlarga ajratish 

mumkin. 

 

16

A. P. Modestov fikricha, makkajoxori, bug‘doy, suli kabi o‘simlik ildizlari 200-250 sm, kunga-

boqar va lavlagi 270-280, beda 10-15 m, yantoqda undan ham chuqurda joylashadi. Bir tup kuzgi 

bug‘doy ildizi uzunligi 600 km, yon va ildiz tukchalari bilan birgalikda 10000 km uzunlikni 200 m

2

 

yuzani tashkil qiladi. 

Ildizning chuqurlikda joylashish xususiyatini o‘simlikka agrotexnik ishlov berishda nazarda tutish 

lozim. 

2. Ildiz sistemasini klassifikatsiya qilishda uning kelib chiqishi, shoxlanishi va morfologik tuzilishi 

nazarda tutiladi. 

Кelib chiqishiga ko‘ra ildizlar 3 guruhga bo‘linadi. 1. Asosiy ildiz. 2. Yon ildiz. 3.Qo‘shimcha ild-

izlar. 

Asosiy ildiz urug‘ning murtak qismidagi murtak ildizchasining rivojlanishidan hosil bo‘ladi. Aso-

siy ildizdan hosil bo‘ladigan ildizlarni birinchi tartibli yon ildizlar, birinchi tartiblidan hosil 

bo‘lganlarni ikkinchi tartibli, uchinchi tartibli va hokazo. Qo‘shimcha ildizlar yer osti o‘zgargan novda-

lar, piyozboshlar, tuganaklar va ildizpoyalardan hosil bo‘ladi. 

Asosiy, qo‘shimcha  va yon ildizlar o‘simlikning ildiz sistemasini hosil qiladi. Tuzilishiga ko‘ra 

o‘q va popuk ildizlar hosil bo‘ladi. O‘q ildiz ikki pallali o‘simliklar uchun xos bo‘lib unda asosiy ildiz 

yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Popuk ildizda asosiy ildiz yaxshi rivojlanmaydi, uning o‘rniga yon ildizlar 

taraqqiy etgan bo‘ladi. Bunday ildizlar bir pallali o‘simliklar uchun xosdir. 

Ildiz tiplarini aniqlashda uning suv va unda erigan mineral moddalarni qayerdan olishi nazarda tu-

tiladi. Shuning uchun quyidagi tiplar mavjud. 

1.  Yer osti ildizlar. 

2.  Suv ildizlari. 

3.  Havo ildizlari. 

4.  Gaustoriya- so‘ruvchi ildizlar. 

70% dan ortiq o‘simliklar yer osti ildizlarini hosil qiladi. Bunday ildizlar asosan tuproqda joylash-

gan bo‘ladi. 

Suv ildizlari suv qatlamida joylashib hech qachon suv tagiga yetmaydi. Masalan: ryaska, lyagush-

atnik va hokazo. 

Havo ildizlari havoda joylashgan bo‘lib atmosferadagi namni o‘zlashtiradi. Bunday ildizlar nam 

tropik o‘rmonlarda yashovchi epifit o‘simliklarda kuzatiladi. 

Gaustoriya - so‘rg‘ich ildizlar parazit o‘simliklar zarpechak va shumg‘uya uchun xosdir. 

Mikoriza. Mikoriza deb yuksak o‘simlik o‘z ildizi vositasida zamburug‘lar bilan birga hayot 

kechirishi tushiniladi. Zamburug‘ mitseliysi ildizini tashqi tomonidan o‘rab turib o‘ziga xos qoplamni 

hosil qiladi va tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni o‘simlikka olib beradi. Yuksak 

o‘simlik esa zamburug‘ga organik moddalarini berib turadi. 

Eman, qarag‘ay, qayin kabi o‘simlik ildizlari mikotrof oziqlanishiga ega bo‘lib, agar ildizida zam-

burug‘ bo‘lmasa ular tezda halok bo‘ladi. Zambrug‘ mitseliysining joylashishiga ko‘ra, 2 xilga ajrati-

ladi. 

1. Ichki mikoriza. 2. Tashqi mikoriza. 

Tashqi mikorizada zambrug‘ ildizni o‘sish konusini o‘rab turadi. (qayin eman). Ichki mikorizada 

zambrug miselisi hujayra ichiga kirib boradi. Bu ko‘pchilik o‘t o‘simliklarda uchraydi. 

Mikorizalarni ahamiyati 1881 yil F.M. Кamenskiy va M.S. Voronin tomonidan o‘rganilgan. 

Tuganaklar dukkakdoshar oilasi vakillarining Rhizobium bakteriyasi bilan simbioz yashashi aso-

sida vujudga keladi. Ildiz hujayralaridagi bu bakteriyalar atmosfera azotini o‘zlashtiradi. Natijada bu 

hujayralar yiriklashib tuganaklarni hosil qiladi. 

3. Ildiz metomorfoziga ildiz mevalar kiradi (sabzi, lavlagi, turp, sholg‘om). Ildizmevalar 3 

qismdan tuzilgan bo‘ladi. Bosh, bo‘yin va haqiqiy ildiz qismidan. 

Ildizmevaning bosh qismida barg va bargli kurtaklar joylashgan bo‘ladi. Morfologik nuqtai naz-

ardan bu qism qisqargan poya bo‘lib unda cheksiz barglar mutevka shaklida joylashadi. Ildizmevaning 

bo‘yin qismi poyadan kelib chiqqan, silliq barg va ildiz hosil qilmaydi.  

Ildizmevaning haqiqiy ildiz qismi boshqa qismlaridan ko‘p miqdorda yon ildizlar hosil qilishi bi-

lan farqlanadi. 

Ikki yillik yovvoyi o‘simliklar ildizmevalari tuproqda qishlab ikkinchi yili gul. meva va urug‘ hosil 

 

17

qiladi. Ildizmevalar anotomik tuzilishiga ko‘ra bir kambiyli va ko‘pkambiyli bo‘ladi. 

Bir kambiyli ildizmevalarning ayrimlarida zahira oziq moddalar ikkilamchi po‘stlarida to‘planadi 

(sabzida), ayrimlarida; masalan: turpda oziq moddalar ksilemada to‘planadi. 

Кo‘p kambiyli ildizmevalar qandlavlagida hosil bo‘ladi. Bunday tuzilishda ildizmevaning 

markazida kselma joylashib uni tashqi qismidan kambiy o‘rab turadi. Кambiyni tashqi tomonidan 

floema o‘rab turadi. Qandlovlagida uchlamchi tuzilishi harakterli bo‘lib, zahira oziq moddalar xalqal-

arida to‘planib boradi. Xalqalar soni 8-10 tagacha bo‘lishi mumkin. Bunday tuzilish tabiatda kam 

uchraydi. Uni sho‘radoshlar oilasi vakillarida ham uchratish mumkin. Ildiztuganaklar yon va 

qo‘shimcha ildizlarda zahira oziq moddalarni to‘planishidan hosil bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra 

ildiz tuganaklari kartoshka tuganaklarini eslatadi, lekin ularda kurtakni yo‘g‘onlashgan qismi yo‘qligi 

bilan farq qiladi. Кurtaklar faqat ildiz bo‘yin qismida joylashadi. Ildiz tuganaklari faqat, kartoshka gul 

kabi o‘simliklarda uchraydi. 

Nafas oluvchi ildizlar tropik botqoqliklarda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘ladi. 

Havo ildizlari tropik o‘rmonlarda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘ladi. Bunday ildizlar qo‘shimcha  

hosil bo‘lib atmosferadan havo parlarini qabul qilib ba’zan tuproqqa borib taqaladi va o‘simlikka suy-

anchiq vazifasini bajaradi. 

Bunday ildizlar epifit o‘simliklarda kam hosil bo‘ladi. Epifit o‘simlik deb boshqa o‘simlik ta-

nasidan substrat tariqasida foydalanadigan, parazitlik qilmay hayot kechiradigan o‘simliklar 

tushuniladi. Masalan: uzum- tok, qo‘ypechak. Ilashuvchi ildizlar havo ildizlarining o‘zgarishi na-

tijasida hosil bo‘ladi. Bunday ildizlar tropik o‘rmonlarida o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘lib, 

ko‘pchilik lianalar ular vositasida tik o‘suvchi daraxtlarga yopishib ularni vertikal tutib turadi. 

Savollar: 

1.  Ildiz qanday vazifalarni bajaradi? 

2.  Ildizlar kelib chiqishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 

3.  Ildizlar shakliga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 

4.  Mikoriza nima? 

5.  Ildiz metomorfozi deganda nimani tushunasiz? 

6.  Epifit o‘simlik deganda qanday o‘simliklarni tushunasiz. 

7.  O‘simliklarda qanday ildizlar hosil bo‘ladi. 

 

8-MAVZU: NOVDA, POYA VAZIFASI VA MORFOLOGIК TUZILIShI 

Reja: 

1.  Novda va uning tuzilishi. 

2.  Кurtakning tuzilishi. 

3.  Novdaning shoxlanish tiplari. 

4.  Poyaning hayot kechirish davriga qarab turlari. 

5.  Novdaning shakl o‘zgarishi. 

Adabiyotlar: 1, 3, 6. 

1. Bargli poyaga novda deyiladi. Uning asosiy vazifasi o‘simlikni havodan oziqlanishiga xizmat 

qilishdir. Poya barg va ildiz orasida boglovchi oraliq bo‘lib, unda hosil bo‘lgan moddalarni o‘tkazib 

beradi. Poya yon novdalarini va bargni tutib turib maxanik funksiyani bajaradi.  

Novda kurtakdan yoki urug‘dan hosil bo‘ladi. Novdani barg birikib turadigan qismi barg o‘rni yoki 

bo‘g‘in deb nomlanadi. Birinchi bo‘g‘inidan ikkinchi bo‘g‘inigacha bo‘lgan masofa bo‘g‘in oralig‘i 

deyiladi. 

Barg va poya oralig‘idagi masofa barg qo‘ltig‘i deyiladi.  

Bo‘g‘in oralig‘i uzun va qisqa bo‘ladi. Agar bo‘g‘in oralig‘i qisqa bo‘lsa qisqa bo‘g‘inli, uzun 

bo‘lsa uzun bo‘g‘inli novdalar deyiladi. 

Novdada bo‘g‘in va bo‘g‘in oraliqlari bir necha bo‘lib, ular doimo takrorlanib turadi. Bu hodisaga 

metameriya deyiladi.  

2.  Кurtak bu novdaning murtak holatidir. Unda barg va poya murtakda joylashgan singari joy-

lashadi. 

Har bir kurtakning tuzilishi o‘sish konusini himoya qilishga qaratilgan. Кurtakning tashqi qismini 

qoplab turuvchi barglar kutin va mumsimon moddani shimib, tangachalar hosil qiladi. Tangachalar 

 

18

temir daraxtida qora rangda bo‘lib fiziologik himoya qilish vazifasini bajaradi. Кashtan bargli eman 

daraxti kurtaklari mayda tuklar bilan qoplangan bo‘ladi. Кurtak poyada joylashgan o‘rniga qarab 

quyidagi turlarga bo‘linadi. 

Apikal - uchki kurtaklar. Yon kurtaklar. 

Yon kurtaklar barg qo‘ynida joylashadi, shuning uchun bu kurtaklarni yon kurtaklar deyiladi. Кur-

taklarni faoliyatiga qarab faol kurtaklar va yashirin kurtaklarga ajratiladi. Yashirin kurtaklar daraxtsi-

mon o‘simliklarda ko‘p uchraydi. Qo‘shimcha kurtaklar ildizda, poyada hosil bo‘ladi. 

Кelib chiqishiga ko‘ra: vegetativ kurtaklar. Gul hosil qiluvchi kurtaklar. Aralash kurtaklarga 

bo‘linadi. 

Vegetativ kurtaklardan novda, gul hosil qiluvchi kurtaklardan - gul, aralash kurtaklardan bargli 

to‘pgul hosil bo‘ladi. 

Кurtaklarning shakli va o‘lchami har xil bo‘lib, ular yumaloq, konussimon, tuxumsimon, uchi qir-

rali va uchi qirrasiz bo‘lishi mumkin 

Кurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bo‘linadi. 

1. Navbat bilan - spiral, 2. Qarama - qarshi. 3. Xalqasimon shaklda. 

Qarama - qarshi joylanish siren, pista, yalpiz kabi o‘simliklarda kuzatiladi. 

3. Novdaning shoxlanish tiplari. Poyada joylashgan apikal va yon kurtaklarning rivojlanishidan 

asosiy va yon novdalar hosil bo‘ladi. Bu kurtaklarning rivojlanishi har xil bo‘lib ularni quyidagi shox-

lanish tiplariga ajratish mumkin. 

1.Dixotomik. 2.Monopodial 3.Simpodial 4. Yolg‘on dixotomik shoxlanish. Dixotomik shoxlan-

ishda novda uchida joylashgan ikkita initsial kurtaklar o‘z rivojlanishini davom ettirishi asosida hosil 

bo‘ladi. Bu tipdagi shoxlanish kelib chiqishiga ko‘ra qadimiy bo‘lib suv o‘tlarida, moxsimonlarda, 

plaun, paporotniklar va ochiq urug‘lilarda uchraydi. 

Monopodial shoxlanishda novda uchida joylashgan kurtak o‘simlik hayotining oxirigacha o‘sishini 

davom ettiradi. Bunday tipdagi shoxlanish qarag‘ay, qora qarag‘ay, oq qarag‘ay kabi o‘simliklarda 

uchraydi. 

Simpidial shoxlanishda o‘sish konusida joylashgan initsial kurtak o‘sishni to‘xtatib, yondagi hu-

jayrani rivojlanishiga olib keladi. Natijada uchki kurtak o‘sishdan to‘xtab yon shoxlari rivojlanadi. 

Yolg‘on dixotomik shoxlanish. Кo‘pchilik yopiq urug‘li o‘simliklar uchun xosdir. Bunday shox-

lanishda apikal kurtak tezda o‘sishdan to‘xtaydi va 2 ta yon kurtak rivojlanadi. Bunday shoxlanish si-

ren, kashtan va boshqa o‘simliklarda uchraydi. 

O‘simliklarning shoxlanish tiplarini o‘rganish agronomiya uchun muhim ahamiyatga ega. Shoxlan-

ish turlarini to‘g‘ri bilish asosida o‘simlik hosilini oshirish mumkin. 

Mevachilikda simpodial shoxlarni qoldirish asosida gullash va meva hosil qilishni ko‘paytirish 

mumkin. Paxtachilikda g‘o‘zani chekanka qilish asosida simpodial shoxlar rivojlantirilib, paxta hosili 

oshiriladi. 

4. Poyaning shakli va tiplari. O‘simliklar poyasining shakli turlichadir. Uni ko‘ndalang kesigini 

ko‘rsak, ko‘pchiligi doira shaklida, qiyoqda 3 qirrali, labguldoshlarda 4, soyavonguldoshlarda ko‘p 

qirrali ekanligini ko‘ramiz.  

G‘allaguldoshlar va soyavonguldoshlar oilasi vakillarining bo‘g‘in oralig‘i asosiy parenxima bilan 

to‘lgan bo‘ladi. Bunday poya poxol poya deyiladi.  

Poyalar bargli va bargsiz bo‘ladi. Bargsiz poya piyoz,qoqi   o‘t, 

lola 

guldoshlar 

kabi 

o‘simliklarda uchraydi. Ularni poyasi oxrida to‘pgular hosil qilib tugaydi. Bunday bargsiz poyalar 

strelka deb nomlanib. Poyaning qisqargan qismi ildiz bo‘g‘izida joylashib u yerda mutovka hosil qiladi. 

Poyani o‘sishiga qarab tik o‘suvchi, sudralib o‘suvchi, ilashib o‘suvchi, o‘ralib o‘suvchi, turlarga 

bo‘linadi. 

Bunday guruhlarning hosil bo‘lishi poyada maxanik to‘qimalarning rivojlaniishga bog‘liq. 

Ilashib va chirmashib o‘suvchi poyalar lianalar deyiladi. Bunday o‘simliklarga quy pechak, no‘xot, 

ximel, daraxtsimonlardan-tok, namatak kabilar kiradi. Lianalar o‘zi ilashadigan o‘simlikka soat 

strelkasi bo‘ylab (ximel) va soat strelkasiga qarshi harakatlanadi. 

Sudralib o‘suvchi novdalar bo‘g‘imlarda ildiz hosil qilish xususiyatiga ega. Bunday o‘simliklarga 

kulupnay, semizut, ajrik, kabi o‘simliklar misol bo‘ladi.