O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi

22-MAVZU: GEOBOTANIКAGA КIRISh 

Reja: 

 

46

1.  Geobotanika fani va uning vazifasi. 

2.  O‘simliklar jamoasi to‘g‘risida tushuncha. 

3.  O‘simliklar jomaosining tuzilishi va tarkibi (daminant-edifikatorlar va yaruslar). 

4.  Geobotanikaning taksonamik birliklari. (assatsiatsiya, formatsiya, tiplar). 

Adabiyotlar: 1, 3, 5. 

1. Tabiatda o‘simlik qoplamini hosil bo‘lishida bir turdagi o‘simlik qatnashmasdan bir necha tur 

ishtirok yetadi. Mana shu turlar guruhi o‘simliklar jamoasi yoki fitotsenoz deyiladi. 

O‘simlik jamoasining turli tumanligini ularni yer shari bo‘ylab tarqalish qonuniyatlarini geo-

botanika fani o‘rganadi (yoki fitosenologiya). 

Geobotanika fanining vazifasini, uning ta’rifini dastlab professor. B. A. Bo‘kov tomonidan 

quyidagicha ta’riflangan. Geobotanika o‘simliklar jamoasi to‘g‘risidagi fan bo‘lib, uning tuzilishini, 

o‘zaro munosabatini, tashqi muhit bilan aloqasini va undan foydalanishda jamoalarining o‘zgarishini 

o‘rganadi. Insonlar orasida dastlabki geobotanik tushunchalar o‘rmon, o‘tloq, botqoq, dasht shaklida 

bo‘lgan. 

Geobotanika fan sifatida XIX asrda shakllangan. Bu termin birinchi marta rus botanigi, akademik 

F. I. Ruprext (1866) va nemis botanigi A. Grizebox tomonidan taklif yetilgan. 

Geobotanika o‘simliklar sistematikasidan farqli ravishda ayrim tur, turkum va oilani o‘rganmay, 

balki jamoaga kiruvchi har xil oilaga mansub o‘simliklar guruhini o‘rganadi.  

2. O‘simlik jamoalari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va insonlar tomonidan yaratilgan turlarga 

bo‘linadi. Tabiiy o‘simlik jamoalari ma’lum tabiiy tarixiy rivojlanish asosida hosil bo‘lib, uning tar-

kibida yovvoyi o‘simlik turlari qatnashadi. 

Insonlar tomonidan yaratilgan o‘simlik jamoalarida madaniy o‘simlikar bilan begona o‘tlar birga 

o‘sadi. Bunday o‘simlik jamoalari agrofitotsenoz deyiladi. Respublikamiz sharoitida quyidagi agrofi-

totsenoz uchraydi. Paxta dalalari bedazorlar, bug‘doyzorlar, bog‘ - mevazorlar va hokozo. 

Shunday qilib geobotanika fani quyidagi vazifalarini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. 

1. Tabiiy va madaniy o‘simlik jamoalari fitotsenoz va agrofitosenozlarni o‘rganish. 2. Fitoseno-

zlarni tuzilishini floristik tarkibini aniqlash. 3. Fitosenozdagi o‘simliklarni bir biriga ta’sirini 

o‘rganish. 4. Tashqi muhit ta’sirida fotosenozlarning hosil bo‘lishi va o‘zgarishini o‘rganish. 5. 

Fitosenozlarning tarqalishini o‘rganish. 6. Fitosenozlarga tarixiy- tabiiy sharoit ta’sirini o‘rganish. 7. 

Fitosenozlarni klassifikatsiyalash. 8. O‘simlik jamoalarini to‘g‘ri joylashtirish va undan foydalanish. 

Bu vazifalarni muvoffaqiyatli hal qilish qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, botqoqliklarni quritish, 

o‘rmonlar holatini yaxshilash, o‘simlik qoplamini klassifikatsiya qilish kabi ishlarni amalga oshirish 

orqali bajariladi. 

Shunday qilib, fotosenoz yoki o‘simliklar jamoasini o‘rganish geobotanika fanining vazifasidir. 

O‘simliklar jamoasida tuban va yuksak o‘simliklar qatnashadi. Masalan: ba’zi o‘simlik jamoalari-

da barcha gulli o‘simliklar bilan birga tuproqlarda ayrim suv o‘tlarini, bakteriyalarni zamburug‘larni 

uchratish mumkin. 

O‘simliklar jamoasi deganda muayan bir erda bir guruh o‘simliklarning birgalikda yashashi va 

ma’lum bir manzara hosil qilishi tushuniladi. Yer yuzida bunday guruhlar o‘rmon, o‘tloqlar, botqoqlik, 

dasht, cho‘l o‘simliklari tipini hosil qiladi. 

Akademik  V. N. Sukachyev (1957) ta’biri bilan aytganda-fitotsenoz bu bir laboratoriya bo‘lib, 

unda doimo moddalar va energiyalar hosil bo‘lishi, o‘zgarishi va yig‘ilishi sodir bo‘lib turadi. 

O‘simliklar jamoasi o‘zaro bir-biri bilan tashqi muhit bilan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Bunda 

jamoalarning tarkib topishi, o‘zgarishi rivojlanishi ularning tarixiy taraqqiyotiga va tashqi muhitning 

uyg‘unlashgan ta’siriga bog‘liq ravishda o‘tadi.  

A. A. Кorchagin taklifiga ko‘ra o‘simliklar jamoasida yuz beradigan o‘zaro munosabatlar 

quyidagi toifalarga bo‘linadi. 

1. To‘g‘ridan to‘g‘ri va bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi munosabatlar. Bunga parazitlik, epifitlik, sim-

biozlik, fiziologik, biokimiyoviy va maxanik munosabatlar kiradi. 2. Vositali munosabatlar. Bunga mu-

hit hosil qiluvchi va raqobatlik qiluvchi munosabatlar kiradi. 3. Fitosenozlarni taqqoslashda har bir 

jamoaning turlar tarkibi, yarusligi, davriyligi, yashash joyi kabi xususiyatlari hisobga olinadi. 

Turlar tarkibi o‘rganilganda har bir to‘rning va hukmron (daminant) to‘rning yer yuzini qoplash 

darajasiga alohida e’tibor beriladi. Bunda ma’lum kattalikdagi (1,10 yoki 100 m

2

) maydonda uchraydi-

 

47

gan o‘simliklar o‘rganilganda ular soni aniqlanadi va ro‘yxatga olinadi. Ma’lum maydondagi har bir tur 

soni va barcha turga mansub o‘simlikning biomassasi aniqlanadi. Eng ko‘p biomassaga ega bo‘lgan tur 

dominant, (edifikator) qolgan turlar subdominant turlar hisoblanadi. 

Professor V. V. Alexin fikricha Kursk viloyatidagi dasht zonasida 1m

2

 maydonda 1939 ta o‘simlik 

bo‘lib, ular 77 turga mansubligi aniqlangan. O‘simlik jamoasida-fitosenozlarda uchraydigan turlar bir 

biriga nisbatan turli baland pastlikda joylashadi, bunday joylashishga yaruslik yoki qavatlilik deyiladi. 

Yaruslar uni hosil qiluvchi o‘simliklarga bog‘liq ravishda bir necha qavatda joylashishi mumkin. Masa-

lan o‘rmon zonasida o‘suvchi o‘simliklar quyidagi 5 ta yarusni hosil qiladi. 1- yarus daraxt, 2 -yarus 

bo‘ta, 3- yarus o‘t o‘simliklari, 4 -yarus moxlar, 5- yarus lishayniklar, suv o‘tlari zamburug‘lar bakteri-

yalar. Yarusni hosil bo‘lishi tuproq sharoitiga bog‘liq, nam yetarli bo‘lgan yerlarda ko‘proq yarus hosil 

bo‘ladi. Eng ko‘p yaruslik tropik zonada uchraydi.  

Yaruslik yer usti va yer osti yarusligini hosil qiladi. O‘tloq zonasining yer osti yaruslarida yer 

yuziga yaqin joylarda bir yillik o‘t o‘simliklar, 2 - yarusda o‘q ildiz hosil qiluvchi dukkakli, mu-

rakkabgulli, labguldoshlar ildizi joylashsa 3 - yarusda g‘alla guldoshlar oilasi vakillari ildizi joylashadi. 

O‘simliklarni yarus hosil qilib joylanishi muhim biologik ahamiyatga ega. Natijada yer usti yaruslari 

quyosh energiyasidan muntazam foydalanishga sabab bo‘lsa, yer osti yaruslarda tuproqdan olinadigan 

mineral moddalarni me’yorida olishga imkon beradi.Tabiatdagi fitosenozlarning bir biriga taqqoslasak 

o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ko‘ramiz. Fitosenozlar farqini ko‘rsatib ularni ma’lum klassi-

fikatsiyaga solinadi. 

4. Hozirgi vaqtda o‘simliklar jamoalarida quyidagi geobotanik birliklar qo‘llaniladi.  

1. Assotsiatsiya. 2. Assotsiatsiya guruhi. 3. Formatsiya. 4. Formatsiya guruhi. 5. Formatsiya sinfi. 

6. O‘simliklar tipi. 

O‘simliklar jamoasidagi ma’lum bir maydondagi o‘simliklar guruhi assotsiatsiya deyiladi. Bu nom 

1910 yili Bryuselda o‘tkazilgan xalqaro botaniklar kongressida qabul qilingan. 

Akademik  V. N. Sukachyov fikricha assotsiatsiya deb bir xil tarkibga, bir xil tuzilishga bir xil 

yashash sharoitiga va tashqi ko‘rinishga ega bo‘lgan turlarning birgalashib yashashiga aytiladi. Geo-

botanikada assoasiasiyalar ikki xil usulda nomlanadi. 

1- usulda assoasiasiya nomi ikkita o‘simlik nomi bilan nomlanadi. Masalan: sfagnum o‘tli 

qarag‘ayzor assoasiasiyasi. 

2- usulda hukmron o‘simlik turlarini ko‘rsatish bilan. Masalan: yaltirbosh qo‘ng‘irbosh as-

sotsiatsiyasi, qo‘ng‘irbosh - rang assotsiatsiyasi. 

O‘zaro o‘xshash assoasiasiyalar. Assotsiatsiyalar guruhini bir necha assotsiatsiyalar birlashib for-

matsiyalarni, bir necha formatsiyalar birlashib formatsiya sinfini va ular eng yirik geobotanik birlik 

o‘simlik tiplarini hosil qiladi. yer sharidagi o‘simlik tiplari juda xilma xil bo‘lib, (o‘romn, dasht, bot-

qoq, o‘tloq, savanna va hokazo) ularning yig‘indisi o‘simlik qoplami tushunchasini beradi. 

Bu o‘simlik qoplami doimo dinamik harakatda bo‘lib, rivojlanadi, o‘zgaradi va almashib turadi. 

Yilning ma’lum faslida, yil davomida umumiy iqlim va tuproq sharoitining o‘zgarishi natijasida 

o‘simlik jamoasida ham o‘zgarish sodir bo‘ladi. Bunday o‘zgarish xususiy va umumiy harakterga ega 

bo‘lib, jamoa taraqqiyotiga yoki inqirozga uchrashiga olib kelishi mumkin. 

Xususiy o‘zgarishlar muayan bir yerda bir xil o‘simlik qoplamini ikkinchisi bilan almashinishida 

namoyon bo‘ladi. Umumiy o‘zgarishlar katta hududda (zonada) sodir bo‘ladi va fitosenozni 

o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.  

P. D. Yaroshenko fikricha bunday o‘zgarishlar quyidagi II guruhga bo‘linadi. 1. Tabiat ta’siridagi 

o‘zgarish. 2. Insonlar ta’siridagi o‘zgarishlar. Tabiat ta’siridagi o‘zgarishlar doimiy va tasodifiy 

o‘zgarishlarga bo‘linadi.  

Savollar: 

1.  Geobotanika fani nimani o‘rganadi? 

2.  Fitotsenoz deganda nimani tushunasiz? 

3.  Agrofitotsenoz degandachi?  

4.  Dominant tur deganda nimani tushunasiz? 

5.  Yarus (qavatlilik) degandachi? 

6.  Geobotanikada qanday taksonomik birliklar qo‘llaniladi? 

 

 

48

 

 

23-MAVZU: O‘SIMLIКLAR JUG‘ROFIYASI, O‘SIMLIК ZONALARI 

Reja: 

1.  O‘simliklar jo‘g‘rofiyasinig vazifasi. 

2.  O‘simlik turlarining yer shari bo‘ylab tarqalish qonuniyati. 

3.  O‘simlik turlarini xalq xo‘jaligidagi ahamiyatiga ko‘ra guruhlari. 

4.  O‘simliklarning floristik jo‘g‘rofiyasi. O‘simliklarning areali. 

Adabiyotlar: 1, 3, 5. 

1. O‘simliklar geografiyasi yoki fitogeografiya o‘simliklarning yer yuzida tarqalishi va taqsimlani-

shi qonuniyatlarini va ularning sabablarini o‘rgatadi. Bu ancha murakkab vazifa bo‘lib, o‘simlilarni yer 

yuzida tarqalish qonuniyatlarini tarixiy taraqqiyot davrlari, asosida tushuntirib berishni taqazo qiladi. 

Shunnig uchun o‘simliklar geografiyasi fani o‘z oldiga qo‘ygan vazifani bajarishda tarixiy geologiya, 

o‘simliklar morfologiyasi, zoogeografiya va shu kabi fanlarning ilmiy ma’lumotlaridan foydalanadi. 

O‘simliklar geografiyasi o‘z ichiga quyidagi mustaqil bo‘limlarini oladi. 

1. Floristik geografiya. Bu bo‘lim avlod, oila va shu kabi sistematik birliklarning hamda o‘simlik 

guruhlarining (o‘rmon, dasht, cho‘l, tog‘) yer yuzidagi tarqalish qonuniyatlarini o‘rgatadi. 2. 

O‘simliklarning ekologik geografiyasi - o‘simliklarning tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatini 

o‘rganadi. 3. Tarixiy geografiya - iqlim hamda yer qobig‘ining o‘zgarishi natijasida yer yuzida sodir 

bo‘lib, turadigan o‘simliklarning tarqalish qonuniyatlarini o‘rgatadi. 4. Geobotanika yoki 

fitosenologiya - O‘simlik jamoalarining yashash joyi sharoiti va hududlarga bog‘liq holda tuzilishini 

va ularning taqsimlanishini o‘rgatadi. 

Ma’lum bir hududda o‘suvchi o‘simlik turlarining yig‘indisiga flora deyiladi. Masalan: 

O‘zbekiston florasi,Qozog‘iston florasi va hokazo. Bir mamlakat florasi boshqa mamlakat florasidan 

hamma vaqt farq qiladi. Chunki ularning iqlimi va tuproq sharoiti hamda o‘simlik turlarining kelib chi-

qishi turlichadir. 

2. O‘simlik turlarining yer shari bo‘ylab tarqalishi ma’lum qonuniyat asosida bo‘lib, ular quyidagi-

lardan iboratdir.  

1. Shimoldan Janubga borgan sari o‘simlik turlari ortaveradi. Chunki iqlim o‘zgarib, 

o‘simliklarning yashashi uchun sharoit yaxshilanib boradi. 2. O‘simlik turlari tog‘li tumanlarga nis-

batan tekislikda kamroq bo‘ladi. Sababi tog‘larda iqlim va tuproq sharoiti xilma- xildir. 3. Geologik 

jihatdan oldin hosil bo‘lgan tog‘lar va tekisliklarda o‘simliklar soni, nisbatan yangi bo‘lgan hududlar-

ga qaraganda ko‘proq bo‘ladi. 4. Tropik va subtropik mamlakatlarda iqlim sharoiti o‘ta qulayligi tu-

fayli ularda o‘simlik turlarining soni ko‘p bo‘ladi. Masalan: MDH da yuksak o‘simliklarning 16 ming-

ga yaqin turi uchragan bo‘lsa, Braziliyada 40 ming. O‘rta Osiyoning tog‘li tumanlarida yuqori 

o‘simliklarning 5 mingga yaqin turi o‘sadi. Cho‘l zonasida hammasi bo‘lib, 800 ga yaqin o‘simliklar 

turi uchraydi. 

3. O‘simlik turlarining kelib chiqishi, tabiatda tutgan o‘rni, xalq xo‘jaligida foydalanishiga ko‘ra 

barcha yuksak o‘simliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi. 1. Madaniy o‘simliklar. Bular insonlar 

tomonidan ekib, o‘stiriladigan o‘simliklar bo‘lib, odamlar ularning hosilli sifatli tur va navlarini 

yaratganlar. Masalan: g‘o‘za, bug‘doy. G. N. Shlikov ma’lumoticha hozir ekiladigan o‘simlik turlarin-

ing soni 30000 ta bo‘lib, insonlarning doimiy foydalaniladigan turlari 11 mingni tashkil qiladi. 

O‘zbekistonning o‘simliklari, xususan dendroflorasi turli mamlakatlardan keltirilgan yangi daraxt 

va buta o‘simlikar hisobiga boyimoqda. Masalan: Virgenya xurmosi, pushti gulli akatsiya, katalpa, 

Amerika zarangi, tuxmak, sharq xurmosi, beresklet, sovun daraxti, lola daraxti, magnoliya va shu kabi-

lar. 

2. Yovvoyi o‘simliklar evolyutsion jarayonlar natijasida yashashga moslashgan tabiy sharoitda 

o‘sadiagn o‘simliklardir. Masalan: O‘rta Osiyo cho‘l zonasidagi shuvoqlar, qorabosh, yantoq, 

lolaqizg‘aldoq, saksovullar. Tog‘ zonasidagi yovvoyi olma, yong‘oq, archa, do‘lana, bodom, pista, bot-

qoqlarda o‘suvchi qamishlar, qiyoqalar, suv o‘tlari, moxlar. 

3. Begona o‘tlar. Bularni transpiratsiya koyfitsenti madaniy o‘simliklarga nisbatan yuqori bo‘ladi. 

Masalan: g‘o‘zada 500-600 g, bug‘doyda 500 g, juxorida 300 gr -ga teng bo‘lsa, g‘umayda 750, 

sho‘rada 800, oq shuvoqda esa 950 gr- ga tengdir. G‘o‘zani o‘rtacha o‘t bosganda har ga dan 1000 - 

 

49

1800 m

3

 suv ortiqcha sarf bo‘ladi.  

Begona o‘tlar kelib chiqishiga ko‘ra antropoxor-boshqa joylardan kelgan va apofit - mahalliy be-

gona o‘tlarga bo‘linadi. Apofitlar. 1. Ekinzor va ko‘chatzorlarda o‘sadigan segetal apofitlar. 2. Tash-

landiq joylarda o‘sadigan ruderal apofitlar. 3. Insonalar tomonidan yaratilgan suv havzalarida 

o‘sadigan gidroapofitlar. 4. Suv omborlari va sug‘orish vositalarining chekkalarida o‘sadigan 

gigroapofitlarga bo‘linadi. Begona o‘tlar bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik begona o‘tlarga ajratiladi. 

4. O‘simliklarning floristik geografiyasi. O‘simliklarning areali. Areal yunoncha, “area” so‘zidan 

olingan bo‘lib, maydon, hudud degan ma’noni bildiradi. Ma’lum bir o‘simlik turi, avlodi yoki oilas-

ining yer yuzida tarqalgan maydoni areal deb ataladi. Areal turli kattalikda bo‘lishi mumkin. Ma’lum 

tur, avlod tarqalgan arealga nisbatan oila areali kengroq va kattaroq bo‘ladi. Bir arealda uchraydigan 

o‘simlikarning turlari shu hududda bir tekis bo‘lmay, yashash uchun qulayroq joylarida ko‘proq., 

noqulay zonalarda esa kamroq uchraydi. Areallar ikki xil bo‘ladi. Tabiiy areal, sun’iy areal. Masalan: 

oddiy qamish yer sharining shimolidan tortib janubidagi eng chekka kengliklargacha bo‘lgan barcha 

qit’alarda o‘sadi. Areali yer shari quruqligining yarmidan ko‘pini egallaydigan o‘simlik turlari kos-

mopolitlar deb ataladi. (jag‘-jag‘, qoqi o‘t, sho‘ra, qo‘ng‘irbosh, keng bargli zubturum). 

Tutash areal deb, ma’lum tur individlarning shu arealni tashkil qilgan maydonlari bo‘yicha tarqal-

ishiga aytiladi. 

Uzilgan areallar, chuchuq bodom (Amygdalus communis) O‘zbekistonning Parkent tumani va 

Turkmanistonning G‘arbiy Кopetdog‘ida o‘sadi. Ayrim turlarining areali tor bo‘lishi mumkin, chunki, 

tashqi muhitning keskin qisqarishi natijasida ular yashaydigan maydon keskin qisqarishi mumkin. 

O‘zining sobiq maydonlarida saqlanib qolgan bu turlar relekt turlar yoki relektlar deyiladi. Masalan: 

yong‘oq (juglans regia). Juda ham kichik arealni ishg‘ol qiluvchi turlar endimik turlar yoki endimi-

klar deyiladi. 

O‘z arealini kengaytirishga ulgurmagan yoki kengaytira olmaydigan turlar neoendemiklar 

deyiladi. (tog‘li mamlakatlarda yoki orollarda o‘suvchi o‘simliklar). Yer yuzida joylashib ulgurmagan 

yosh turlar paleoendemiklar deyiladi. 

Lentasimon areal -masalan: turang‘il teragi Sirdaryo, Amudaryo va boshqa daryolar bo‘ylarida 

o‘sadi. Areal chegaralariga antropogen omillar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: O‘rta Osiyo 

tog‘lari va cho‘llarida o‘suvchi archa, pista, bodom, yong‘oq, yovvoyi olmalar, saksovul, shuvoq bu-

larning areali ancha toraygan. Insonlar ham areallarni kengaytiradi masalan: o‘rta tolali g‘o‘za Ameri-

kadan, ingichka tolali g‘o‘za Misrdan, pomidor - kartoshkalar Janubiy Amerikadan olib kelingan.  

Insonlar o‘z hayot faoliyatida o‘zi uchun kerakli o‘simliklarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib 

turadilar. Bu umumiy nom bilan introduksiya deyiladi. Masalan: Xitoydan Кavkazning qora dengiz 

sohillariga choy, sitrus, bambuk, tunga daraxtlarini olib kelib ekilishi. 

 

Savollar: 

1.  O‘simliklar jo‘g‘rofiyasi nimani o‘rganadi? 

2.  O‘simliklar jo‘g‘rofiyasining qanday bo‘limlari bor? 

3.  O‘simliklarni yer shari bo‘ylab tarqalish qonuniyati nimalardan iborat? 

4.  O‘simliklar xalq xo‘jaligidagi ahamiyatiga ko‘ra qanday guruhlarga ajratiladi? 

5.  Flora deganda nimani tushunasiz? 

6.  O‘simlik areali nima va uning qanday xillarini bilasiz? 

 

24-MAVZU: O‘ZBEКISTON O‘SIMLIКLARI VA ULARNI MUHAFOZA QILISH 

Reja: 

1.  Markaziy Osiyoning hududi va relefi. 

2.  Cho‘llar zonasining o‘simliklari. 

3.  O‘zbekiston tog‘larining o‘simliklari. 

4.  Sug‘oriladigan yerlar (vohalar) ning o‘simliklari. 

5.  O‘zbekiston o‘simliklarini muhafoza qilish. 

Adabiyotlar 1, 3, 7. 

1. O‘zbekiston Respublikasinnig maydoni Markaziy Osiyo hududida joylashgan. Markaziy Osiyo 

Hududining relefi juda murakkab. Bu hududning katta qismini tekislik egallaydi. Bu tekislik g‘arbda 

 

50

Orol va Кaspiy dengizlari soxillaridan boshlanib, sharqda va janubiy- sharqda Tyan- Shan va Pomir - 

Oloy tog‘lari etaklarigacha cho‘zilib boradi. Sirdaryo va Amudaryo kesib o‘tadigan bu tekislik hududi 

Turon past tekisligi deb ataladi. Shimoliy tomoniQozog‘iston cho‘llariga borib qo‘shiladi. Janubda esa 

Кopetdog‘ tizmasi va Parapamiz qirlariga yetib boradi. 

Markaziy Osiyo releflarining tekislik hududlarining hammasi iqlim jihatidan Janubiy cho‘llar 

kichik zonasiga kiradi. Bu yerlarda havo issiq bo‘ladi. Iyulning o‘rtacha t

0

si +26+28

0

, maksimal t

0

 

+47+48

0

S (yoz uzun va juda issiq, kuz iliq va quruq, qish qisqa) lekin ba’zan qattiq sovuqlar. -23-30

0

 

yetadi. Markaziy Osiyoning tekislik qismida yiliga o‘rtacha 80 - 200 mm yog‘in yog‘adi (kuz - qish va 

bahor oylarida). 

Markaziy Osiyoning tekslik qismida qum massivlari ko‘p yerlarni egallaydi. Bu massivlar relefi va 

o‘simliklari jihatidan turlichadir.Qumli joylar, qumli cho‘llar deb ataladi.Qum sevar-psammofit 

o‘simliklar o‘sadi. 

Cho‘l tekisliklarining orasida suv juda ko‘p yuvib ketgan va yillar davomida nihoyatda nuragan 

ayrim - ayrim past qoldiq tog‘lar va qirlar bor. Markaziy Osiyo cho‘llar qismini bir qancha tumanlarida 

qumli yoki gil tuproqli massivlar orasida pastkam yerlar uchraydi, bunday yerlarda sizot suvi yaqin 

turadi. Bu yerlardagi tuproqlarda xlorid va sulfidlar juda ko‘p bo‘ladi. Bunday sho‘rxok yerlarda 

galofit o‘simliklar o‘sadi. Bunday yerlar sho‘rxok cho‘llar deyiladi. Ular ko‘p joyni egallamaydi, balki 

boshqa cho‘llar orasida har yer - har erda uchraydi. 

Markaziy Osiyoning tekislik qismini janub va sharqdan o‘rab turgan tog‘ tizmalariga yaqin joy-

larning tuprog‘i bo‘z tuproqdir. Bu tuproqlar sho‘rlanmagan organik moddalarga boy emas. Bunday 

yerlar lyossli cho‘llar yoki efemer cho‘llar deb yuritiladi. 

Bular yoz oylarida yorilib - yorilib kyetadi. Bu suvni sust o‘tkazadigan gil tuproqdir. Tipik taqirda 

o‘simlik deyarli bo‘lmaydi. Taqir atrofidagina bir necha xil o‘simliklar uchraydi. 

2. Markaziy Osiyo cho‘llarida relefning, tuproq qatlami, tuproq sho‘rining, tuproq ostki qatlamin-

ing har xilligiga, sizot suvining joylashishiga qarab, cho‘llar zonasining turli joyida turli xil o‘simliklar 

o‘sadi. 

Qumli cho‘llar o‘simliklari. Markaziy Osiyo hududida qumli cho‘llarQizilqum vaQoraqumda katta 

maydonni. Surxondaryo viloyatida (katta qum) va Farg‘ona vodiysining markaziy qismida kichikroq 

maydonlarini egallaydi. Bu yerlarda daraxtsimonlardan saksovullar, yirik juzg‘unlar, butalardan 

sho‘rak, cherkez, chog‘on, quyonsuyak, zag‘aza, chalabutalardan shuvoqlar, ba’zi astragallar, o‘tlardan 

iloq, qo‘ng‘irbosh, arpag‘on, lolalar, boychechaklar, gulsavsar kabi o‘simliklar o‘sadi. Yaylov sifatida 

foydalaniladi. 

Toshli (gipsli) cho‘llar o‘simliklari. Markaziy Osiyoda toshli va gipsli cho‘llar, qumli massivlarga 

qaraganda kam maydonni egallaydi. Ular qoldiq tog‘lar hamda qirlarga to‘g‘ri keladi.Qizilqumdagi eng 

katta qoldiq tog‘ tizimlari jumlasiga Oqtov, Buxontov va  Sulton Vays tog‘lari kiradi.Qoraqum 

shimolida shunday katta qoldiq tog‘lardan Zaunguz platosida, Ustyurt va Кrasnovodsk platosida ham 

katta - katta tog‘ qoldiqlari bor. Bularning tuprog‘i toshli va shag‘alli bo‘lib, ko‘pincha sho‘r va gips 

bosgan bo‘ladi. 

Qir o‘simliklari juda siyrak, ular nimjon shuvoq, chalabuta- sho‘raklar, izen, itsiyaklardir. Efemer 

va efemeroidlar deyarli yo‘q, yirik butalar kam bo‘ladi.  

Sho‘rxok cho‘l o‘simliklari. Sho‘rxok cho‘llar asosan juda sho‘r, sizot suvlari yuza turgan pastqam 

yerlarda tarqalgan.Qizilqumning janubidagi katta Mingbuloq sho‘rxok pastqamligi bor. Ustyurtning 

janubiy-sharqiy qismida Borsakelmas sho‘rxoki, Qoraqumning markaziy qismidagi ung‘iz pastkamligi 

katta sho‘rxoklar hisoblanadi. Bu yerlarda bir yillik sho‘raklar, qorabargo‘t.Qizil sho‘ra, sho‘rxok yer-

lar g‘allagullisi - ajriq ham uchraydi. 

Lossli yerlar o‘simliklari yoki efemer cho‘llar. Mirzacho‘lda (Sirdaryo bilan Jizzax o‘rtasida) 

JanubiyQozog‘istonda (Keles massivida) Turkmanistonda (Kopetdog‘ tizmasi bo‘ylab) harakatli 

efemer cho‘llar bor. 

Bularning tuprog‘i bo‘z tuproq bo‘lib dehqonchilik qilinmokda. Bu yerlarda rang, qo‘ng‘irbosh, 

boychechaklar, ayiqtovon, arpag‘on, chitir, lola va shularga o‘xshash o‘simliklar o‘sadi. Mollar bahor 

va yozda yaxshi oziqlanadi.Qishda oziqlana olmaydi.