O‘zbekiston respublikasi raqamli texnalogiyalarni rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti dasturiy

1. 3. Ma’lumotlar to’plami va ularning atributlari

1.3.1 jadvalida ma’lumotlar to’plamini taqdim etadigan ikki o’lchovli jadval keltirilgan.

1.3.1 jadvali. "Obyekt-atribut" ikki o’lchovli jadvali.
Obyekt	Atribut
	Mijoz kodi	Yoshi	Oilaviy holati	Daromadi	Klass
	1	18	Single	125	1
	2	22	Married	100	1
	3	30	Single	70	1
	4	32	Married	120	1
	5	24	Divorced	95	2
	6	25	Married	60	1
	7	32	Divorced	220	1
	8	19	Single	85	2
	9	22	Married	75	1
	10	40	Single	90	2

Gorizontal bo’yicha obyektlarning atributlari yoki uning belgilari, vertikal bo’yicha obyektlar joylashgan.

Obyektni atributlar to’plami deb ta’riflash mumkin. Obyekt yozuv, hodisa, misol, jadvalning qatori va h.k. bo’ladi.
Atribut obyektni xarakterlaydigan xususiyatlaridir.
Masalan inson ko’zlarining rangi, suvning temperaturasi va h.k.
Atribut – o’zgaruvchi, jadval maydoni, o’lchamlar, xususiyatlardir.
O’zgaruvchilar (Variable) – obyektdan obyektga o’zgarishi mumkin bo’lgan barcha o’rganilayotgan umumiy obyektlarning xossa yoki xususiyatidir.
Qiymat (Value) (o’zgaruvchining qiymati) belgining ko’rinishlari bo’lib keladi.[7]
Ma’lumotlar tahlil davomida qoidadagidek bizga qiziqarli bo’lgan hamma obyektlar yig’indisini qarab chiqishga imkoniyat mavjud emas. Juda katta hajmdagi ma’lumotlarni o’rganish qimmatli jarayonlarni, ko’p vaqt sarflanishini talab etilishini yuzaga keltiradi hamda inson faktorlariga asoslanganda xatoliklarga olib kelishi muqarrar.
Barcha to’plamlarning ba’zi qismlarini to’liq qarab chiqiladi ya’ni tanlanmalar asosida ulardan qiziqarli informasiyalar olinadi.
Tanlanmalarda (sample) turli xil kombinasiyalar va bosh to’plamning elementlari tasvirlanishi kerak.
Bosh to’plam (Generalnaya sovokupnost -Population) tadqiqotchini qiziqtiradigan barcha o’rganilayotgan obyektlar to’plamidir.
Tanlanma (Sample) – bosh to’plamning xossa va xususiyatlari haqida tadqiq qilingan va olingan natijalar maqsadida aks ettirib aniq usullar bosh to’plamning bir qismini beradi.
Parametrlar – bosh to’plamning sonli xarakteristikasi hisoblanadi.
Statistika – tanlanmaning tanlanmaning sonli xarakteristikasi.
Ba’zan tadqiqotlar gipotezaga asoslanadi. Gipotezalar ma’lumotlar yordamida tekshiriladi.
Gipoteza – tekshirilishi kerak bo’lgan obyektlar to’plami parametrlariga mos keladi.
Gipotezalarga misol: hayotning davomiyligi ko’rsatkichlari va ovqatlanish sifati o’rtasida bog’liqlik mavjud. Buning uchun tadqiqotning maqsadi aniq o’zgaruvchilarning o’zgarishini tushuntirib berish bo’lishi mumkin, bu misolda hayotning davomiyligini. Faraz qilaylik gipoteza mavjud deb, bog’liq o’zgaruvchi (hayotning davomiyligi) ba’zi sabablarning (ovqatlanish siqati, hayotning ko’rinishi, yashash joyi va h.k.) tegishliligiga ko’ra o’zgaradi va bog’liqmas o’zgaruvchilar ham bo’ladi. Bir turdagi o’zgaruvchilar boshidan bog’liq yoki bog’liq bo’lmay keladi. Ular aniq gipotezalarni ifodalashidan so’ng ham shu zaylda o’zgarib boraveradi. Bir gipotezaga tegishli o’zgaruvchi boshqasiga tegishli bo’lmasligi mumkin.
O’lchovlar – aniqlangan qoidaga muvofiq o’rganilayotgan obyektlar xarakteristikalarini sonini o’zlashtirish jarayonidir.
Ma’lumotlarni tayyorlanish jarayoni obyekt bilan emas uning xarakteristikalari (xususiyatlari) bilan o’lchanadi.[8]
Shkala – DMning ko’p uskunalari (intrumentlari) boshqa manbalardan ma’lumotlarni importi davomida har bir o’zgaruvchi uchun shkalalar tipini tanlashini va/yoki kiruvchi va chiquvchi (simvolli, sonli, diskretli va uzluksiz) o’zgaruvchilar uchun ma’lumotlartipini tanlashni taklif etadi. Foydalanuvchilar bunday uskunalarning tushunchalarini bilish zarurdir.
O’zgaruvchilar sonli yoki simvolli bo’lib kelishi mumkin. Sonli ma’lumotlar o’z navbatida diskretli yoki uzluksiz bo’lishi mumkin.
Diskretli ma’lumotlar – umumiy soni chekli yoki cheksiz belgining qiymati bo’lib keladi, lekin birdan cheksizgacha bo’lgan natural sonlar yordamida ham hisoblanishi mumkin.
Diskretli ma’lumotlarga misol: trolleybus yo’nalishining davomiyligi (davomiylik variantlarining qiymati chekli) 10, 15, 25 min.
Uzluksiz ma’lumotlar – ma’lumotlar, qiymatlar ba’zi intervallar qiymatlarini qanday bo’lmasin qabul qilishlari mumkin. Uzluksiz ma’lumotlar o’lchovlari katta aniqlikni talab qiladi.
Uzluksiz ma’lumotlarga misol: temperatura, balandlik, og’irlik, uzunlik va h.k.
O’lchovlarning besh turdagi shkalalari mavjud: Nominal, tartibli, oraliqli, nisbiy va dixotomik.
Nominal shkala (nominal scale) – faqat kategoriyalardan tuziladigan shkaladir, uning ma’lumotlari tartiblanmasligi mumkin va bu shkalalar ustida hyech qanday arifmetik harakatlarni o’tkazib bo’lmasligi mumkin.[9]
Bu shkala nomlanishlar, kategoriyalar, obyektlarning klassisfikasiyasi va tartiblanishi yoki ba’zi belgilar bo’yicha kuzatishlar uchun qo’yilgan nomlardan tuziladi.
Unga misol: kasblar, yashash joyi, oilaviy ahvoli va shu kabilar.
Bu shkalalar uchun faqat tenglik (=) va teng emas (≠) operasiyalari qo’llaniladi.
Tartiblangan shkala (ordinal scale) – obyektni nisbiy holatini belgilash uchun xizmat qiladigan obyektlardan o’zlashtiriladigan sonlar shkalasidir, lekin ular orasidagi farq kattaliklari mavjud emas.
Shkala o’lchovlarga o’zgaruvchilar qiymatlarini safga tizish imkoniyatini beradi. Tartibli shkaladagi o’lchovlar faqat keladigan kattaliklarning tartiblanganligi haqidagi informasiyalardan tuziladi, lekin «bir kattalik boshqasidan qanchalik katta» yoki «u qanchalik boshqasidan kichik» deb mulohaza yuritishga yo’l qo’ymaydi.
Tartiblangan shkalaga misol: guruhning musobaqada olgan o’rni (1-, 2-, 3-), talabaning qobiliyatlik reytingidagi tartib raqami (1-, 15- va h.k.) keltirilgan bo’lsin. Bu bilan bir talabaning boshqasidan qanchalik qobiliyatligini aniqlab bo’lmaydi, uning faqat reytingdagi raqamigina ma’lum xolos.
Bu shkalalar uchun faqat tenglik (=), teng emas (≠), katta (>), kichik (<) operasiyalari ishlatish mumkin.
Oraliqli shkala (interval scale) – bu shkala ikki kattlik orasidagi farqni topishga ruxsat beradi, nominal va tartibli shkalalarning xususiyatlariga ega bo’ladi, hamda belgilarning miqdoriy o’zgarishlarini aniqlashga ruxsat beradi.
Bu shkalaga misol: dengiz suvining temperaturasi ertalab 19-gradus, oqshom payti 24, kechasi 5 gradus yuqori, lekin haroratni 1,26 marta ko’tarildi deb aytib bo’lmaydi.[10]
Nominal va tartibli shkalalar diskret, oraliqli shkala esa uzluksiz bo’ladi. U belgining aniq o’lchovlarini amalga oshirishga ruxsat beradi va qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish arifmetik operasiyalari bajariladi.
Bu shkala uchun faqat tenglik (=), teng emas (≠), katta (>), kichik (<), qo’shish (+), ayirish (-) operasiyalaridan foydalaniladi.
Nisbiy shkala (ratio scale) – aniqlangan sanoq boshida va shkalalar qiymatlari orasidagi munosabatlarda mavjud bo’lgan shkaladir.
Misol: yangi tug’ilgan chaqaloqning og’irligi (4 kg va 3kg). Birinchisi ikkinchisidan 1,33 marta og’ir. Supermarketdagi kartoshka naxxi bozordagidan 1,2 marta qimmat.
Nisbiy va oraliqli shkalalar sonli qiymatlar qabul qiladi.
Nisbiy shkalalar ustida faqat tenglik (=), teng emas (≠), katta (>), kichik (<), qo’shish (+), ayirish (-), ko’paytirish (*), bo’lish (/) operasiyalari bajarilari.
Dixotomik shkala (dichotomous scale) – bu shkala faqat ikki kategoriyadan iborat bo’ladi, masalan: jins (erkak, ayol). [11]