O‘zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti transport huquqi asoslari toshkent-2022 kenjayeva barno otabayevna
-bob. Transportda huquqiy munosabatlar
Yüklə 493,13 Kb.
|
|
3-bob. Transportda huquqiy munosabatlar
3.1. Transport huquqiy munosabatlari tushunchasi, uning tuzilishi Transport munosabatlarining muhim qismini huquqiy tartibga solish mamlakat transport tizimining faoliyat ko'rsatishi jarayonida davlat tomonidan qo'yilgan maqsadlarga erishishning zaruriy shartidir. Transport huquqi normalari bilan tartibga solinadi, ular huquqiy munosabatlarga aylanadi: ular transport huquqi normalari asosida vujudga keladi, ularning ishtirokchilari sub’ektiv huquqiy huquq va majburiyatlar orqali o‘zaro bog‘lanadi, bunday aloqalar (munosabatlar) davlatning majburlov kuchi bilan himoyalanadi. Shuni yodda tutish kerakki, bir qator transport munosabatlari huquqiy tartibga solishga muhtoj emas (masalan, davlat organlarining tashkiliy, tayyorgarlik, axborot, tahliliy, ommaviy-tushuntirish va boshqa faoliyatini amalga oshirishda). Biroq aynan huquqiy munosabatlar davlatning transport sohasidagi faoliyatining asosiy mazmunini ifodalaydi, unga maqsadga muvofiqlik va aniq tashkiliylikni beradi. Amalga oshirish davlat majburlov choralari bilan kafolatlangan o'zaro bog'liq qonuniy huquq va majburiyatlar bilangina davlat transport tizimining barqaror va samarali faoliyat yuritishini ta'minlash mumkin. Transport munosabatlari boshqa huquqiy munosabatlardan oldindan belgilab qo'yilgan o'ziga xos xususiyatlar bilan, birinchi navbatda, transport faoliyatining o'ziga xos sohasi bilan ajralib turadi. Har qanday huquqiy munosabatlarning muhim belgilari shundan iboratki: birinchidan, u doimo huquqiy normalar asosida rivojlanadi; ikkinchidan, uning ishtirokchilari o'zaro huquq va majburiyatlarga ega; uchinchidan, ongli ravishda irodaviy xususiyatga ega; to‘rtinchidan, davlat tomonidan kafolatlanadi va zarur hollarda davlat majburlash kuchi bilan himoya qilinadi. Turli manbalarda (transport qonunchiligi aktlarida) mavjud bo'lgan transport huquqi normalari transport huquqining predmeti bo'lgan jamoat munosabatlarini tartibga soladi. Shunday qilib, transport faoliyatini amalga oshirish bilan bog'liq holda yuzaga keladigan haqiqiy ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo'lib, transport huquqiy munosabatlariga aylanadi. 38
va mavjud bo'lgan transport faoliyati sohasidagi ijtimoiy jarayonlar ishtirokchilari o'rtasidagi maxsus huquqiy aloqani ifodalaydi. TRANSPORT HUQUQIY MUNOSABATLARI - transport faoliyati, shu jumladan transport sohasidagi boshqaruv bilan bog'liq va amalga oshirish jarayonida rivojlanadigan transport huquqi normalari bilan tartibga solinadigan jamoat munosabati. Har qanday boshqa shu kabi, transport huquqiy munosabatlari ham quyidagi elementlardan iborat: ob'ekt, huquqiy munosabatlarning sub'ekt tarkibi va mazmuni. Huquqiy munosabatlarning ob'ekti - bu uning sub'ektlarining faoliyati yuzaga keladigan va amalga oshiriladigan narsa, ularning xatti-harakati,ularning subyektiv huquq va majburiyatlari nimaga qaratilganligini ko’rsatadi. Huquqiy munosabatlarning sub'ekti bo'lish uchun huquq sub'ektining fazilatlariga ega bo'lish kerak, ya'ni huquqiy munosabatlarda ishtirok etish imkoniyatiga. Ba'zida "huquq sub'ekti" va "huquqiy munosabatlar sub'ekti" atamalari bir xil toifalar sifatida qo'llaniladi, ammo bizning fikrimizcha, bu tushunchalar orasidagi farqlarni e'tiborsiz qoldirish asossizdir. Shuningdek, "tomon" va "transport huquqiy munosabatlari sub'ekti" tushunchalarini farqlash juda muhim ko'rinadi. Gap shundaki, huquqiy munosabatlarning u yoki bu tomoni ikki tomonlama munosabatlarda bir nechta sub'ektlar tomonidan ifodalanishi mumkin. Shu sababli, har bir sub'ekt individual erkinlikni ifodalovchi ko'p tomonlama transport huquqiy munosabatlari va yagona erkinlik va maqsadga ega bo'lgan ko'plab sub'ektlar bilan ikki tomonlama huquqiy munosabatlarni qat'iy farqlash kerak. Transport huquqi o'z predmeti bilan bog'liq jamoat munosabatlarini tartibga solib, ushbu munosabatlar ishtirokchilari yoki sub'ektlari doirasini belgilaydi, ularga transport faoliyatini qonuniy amalga oshirishni, transport sohasida samarali boshqaruvni, transport xavfsizligini ta'minlaydigan qonuniy huquq va 39
transport huquqining sub'ektlari hisoblanadi. Kontseptsiyani farqlash kerak "Transport huquqining predmeti" va "transport huquqiy munosabatlarining sub'ekti (yoki ishtirokchisi)", garchi ular asosan bir-biriga mos keladi. TRANSPORT HUQUQINING SUBYEKTI - yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan shaxs, ya'ni. transport huquqiy munosabatlarining ishtirokchisi bo'lish qobiliyatiga ega. TRANSPORT HUQUQIY MUNOSABATLARINING SUBYEKTI - aniq huquqiy munosabatlarning real ishtirokchisidir. Transport sohasidagi huquqiy huquq va majburiyatlar, aniq huquqiy munosabatlarda ishtirok etishidan qat'iy nazar, transport huquqining normalariga ko'ra transport huquqi sub'ektlariga tegishlidir. Ammo bu tushunchalarga qarshi chiqish ham mumkin emas, chunki transport huquqining predmeti muayyan huquqiy munosabatlarga kiradi. Lekin ayni paytda u o'z fazilatlarini ularga kirishdan oldin o'zida saqlab qoladi, ya'ni. transport huquqining predmeti bo‘lib qoladi. Shunday qilib, transport huquqining predmeti soliq huquqiy munosabatlarining sub'ektiga (ishtirokchisiga) nisbatan kengroq tushunchadir. Muayyan vaqtda huquq va majburiyat egalari aniq huquqiy munosabatlarga kirishishi mumkin emas. Bundan tashqari, huquq va majburiyatlarning bir qismi bajarilmay qolishi mumkin. Transport huquqiy munosabatlarining sub'ektlari yuridik shaxsga ega, ya'ni transport huquqiy munosabatlarining ishtirokchisi bo'lish uchun ijtimoiy-huquqiy imkoniyat. Huquqiy sub'ektning elementlari - huquq layoqati va subyektlarning huquqbuzarligi. Har qanday huquqiy munosabatlarning moddiy mazmuni uni real ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘lab turishidan, huquqiy mazmun esa moddiy mazmunni ta’minlashning huquqiy usuli ekanligidan kelib chiqamiz. Demak, huquqiy munosabatlar subyektlarining harakatlari, ularning real xulq-atvori huquqiy munosabatlarning moddiy mazmunini tashkil etadi; munosabatlar subyektlarining huquq normalarida mustahkamlangan huquq va majburiyatlari huquqiy 40
moddiy va huquqiy mazmunini ularning birligida ko'rib chiqish tabiiydir, chunki amalda amalga oshirib bo'lmaydigan munosabatlarning qonun ustuvorligida mustahkamlanishi tartibga solinadigan faoliyat samaradorligining pasayishiga olib keladi. Shu bilan birga, huquqiy munosabatlarning moddiy mazmunida uning huquqiy mazmunida imkoniyat va zarurat ko'rinishida mustahkamlanib qolmaydigan hech narsa bo'lishi mumkin emas. Huquqiy munosabatlarning mazmuni uning subyektlarining qonuniy huquq va majburiyatlaridan iborat. Ular juda xilma-xildir. Ma'muriy-huquqiy xarakterdagi transport huquqiy munosabatlarining mazmuni sub'ektlarning huquq va majburiyatlarini, ularni amalga oshirishning protsessual- huquqiy rejimini, shuningdek, sub'ektlar uchun belgilangan taqiqlar va cheklovlarni o'z ichiga oladi. Transport huquqiy munosabatlarining mavjudligi uchta huquqiy shartga bog'liq: transport huquqi normalarining mavjudligi, yuridik shaxs va yuridik faktlar. Transport normalari o'z-o'zidan transport huquqiy munosabatlarini yaratmaydi. Bu transportning normativ-huquqiy hujjatlari tegishli huquqiy oqibatlarni bog'laydigan holatlarni talab qiladi: transport huquqiy munosabatlarining paydo bo'lishi, o'zgarishi yoki tugatilishi. Yüklə 493,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|