O`zbekiston Respublikasi

Vodorod–sulfidli usul bo`yicha kationlar guruhlari.

Guruh	Kationlar	Guruh reagenti	Cho`kma tarkibi	Birikmalarning eruvchanligi
I guruh	Li^+, Na^+, K^+, NH4^+, Mg^2+	Yo`q	Yo`q	S^2–, Cl^–, CO3^2–, OH^–
II guruh	Ca^2+, Sr^2+, Ba^2+	(NH4)2CO3	CaCO3, SrCO3, BaCO3	S^2–, Cl^– lar suvda eriydi
III guruh	Al^3+, Cr^3+, Fe^2+, Fe^3+, Zn^2+, Co^2+, Mn^2+, Ni^2+	(NH4)2S	Al(OH)3, Cr(OH)3, Fe2S3, ZnS, CoS	S^2– suyultirilgan kislotalarda, Cl^– lar suvda eriydi
IV A guruh	Cu^2+, Cd^2+, Hg^2+, Bi^3+	H2S	CuS, CdS, HgS, Bi2S3	S^2– suyultirilgan kislotalarda erimaydi
IV B guruh	Sn^2+, Sn^4+, Sb^3+, Sb^5+	Na2S yoki (NH4)2S	Yo`q	S^2– suyultirilgan kislotalarda erimaydi
V guruh	Ag^+, Pb^2+, Hg2^2+	HCl	AgCl, PbCl2, Hg2Cl2	Cl^– lar suvda erimaydi, suyultirilgan kislotalarda eriydi

Kislota–asos usuli bo`yicha kationlar guruhlari.

Guruh	Kationlar	Guruh reagenti	Cho`kma tarkibi	Birikmalarning eruvchanligi
I guruh	Ag^+, Pb^2+, Hg2^2+	2 M HCl	AgCl, PbCl2, Hg2Cl2	Cl^– lar suvda erimaydi
II guruh	Ca^2+, Sr^2+, Ba^2+	1 M H2SO4	CaSO4, SrSO4, BaSO4	SO4^2– lar suvda erimaydi
III guruh	Zn^2+, Al^3+, Cr^3+, Sn^2+, Sn^4+, As^3+	4 M NaOH	Zn(OH)2, Al(OH)3, Cr(OH)3, Sn(OH)2, Sn(OH)4	OH^– lar amfoter bo`lib, ishqorda eriydi
IV guruh	Mg^2+, Mn^2+, Fe^2+, Fe^3+, Bi^3+, Sb^3+, Sb^5+	25 % li NH3	Mg(OH)2, Mn(OH)2, Fe(OH)2, Fe(OH)3, Bi(OH)3	OH^– lar NaOH yoki NH3 da erimaydi
V guruh	Co^2+, Ni^2+, Cu^2+, Cd^2+, Hg^2+	25 % li NH3	Co(OH)2, Ni(OH)2, Cu(OH)2, Cd(OH)2, Hg(OH)2	OH^– lar kompleks birikma hosil qilish hisobiga NH3 da eriydi
VI guruh	Na^+, K^+, NH4^+	Yo`q	Yo`q	Cl^–, SO4^2–, OH^– lar suvda eriydi

Ammiak–fosfatli usul bo`yicha kationlar guruhlari.

Guruh	Kationlar	Guruh reagenti	Cho`kma tarkibi	Birikmalarning eruvchanligi
I guruh	Ag^+, Pb^2+, Hg2^2+	HCl	AgCl, PbCl2, Hg2Cl2	Cl^– lar suvda erimaydi
II guruh	Sn^2+, Sn^4+, Sb^3+, Sb^5+	HNO3	H2SnO2, H2SnO3, H2SbO2, H2SbO3	Metaqalay va metasurma kislotalar suvda erimaydi
III A guruh	Ba^2+, Sr^2+, Ca^2+, Mg^2+, Mn^2+, Fe^2+	(NH4)2HPO4 (25 % li NH3)	Ba3(PO4)2, Sr3(PO4)2, Ca3(PO4)2, Mg3(PO4)2, Mn3(PO4)2, Fe3(PO4)2	PO4^3– lar suvda va ammiakda erimaydi, sirka kislotada eriydi
III B guruh	Al^3+, Cr^3+, Fe^3+	(NH4)2HPO4 (25 % li NH3)	AlPO4, CrPO4, FePO4	PO4^3– lar suvda, ammiakda, sirka kislotada erimaydi, HCl da eriydi
IV guruh	Cu^2+, Cd^2+, Hg^2+, Co^2+, Ni^2+, Zn^2+	(NH4)2HPO4 + NH3	Cu3(PO4)2, Cd3(PO4)2, Hg3(PO4)2, Co3(PO4)2, Ni3(PO4)2, Zn3(PO4)2	PO4^3– lar reagentda kompleks hosil qilish hisobiga eriydi
V guruh	Na^+, K^+, NH4^+	Yo`q	Yo`q	Cl^–, NO3^–, PO4^3– lar suvda eriydi

Anionlarning guruh reagentlari anionlarga ta`sir ko`rsatish xususiyatiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. Gaz ajralib chiqishini ta`minlaydigan reaktivlar, masalan, HCl, H₂SO₄.

2. Kam eruvchan cho`kmalar hosil qilish hisobiga anionlarni eritmadan ajratib oluvchi reaktivlar, masalan, BaCl₂ Ba(OH)₂ ishtirokida, AgNO₃ 2 n HNO₃ ishtirokida.

3. Qaytaruvchi reaktivlar, masalan, KJ.

4. Oksidlovchi reaktivlar, masalan, KMnO₄, J₂ ning KJ dagi eritmasi, konsentrlangan HNO₃, H₂SO₄.

Anionlar 3 guruhga ajratiladi.
Kislota–asos usuli bo`yicha anionlar guruhlari.

Guruh	Anionlar	Guruh reagenti	Cho`kma tarkibi	Birikmalarning eruvchanligi
I guruh	SO3^2–, SO4^2–, S2O3^2– CO3^2–, SiO3^2–, PO4^3– CrO4^2–, Cr2O7^2–	BaCl2, H2SO4	BaSO3, BaSO4, BaS2O3, BaCO3, BaSiO3, Ba3(PO4)2, BaCrO4, BaCr2O7	Ba^2+ tuzlari suvda erimaydi
II guruh	Cl^–, Br^–, J^–, S^2–, SCN^–	AgNO3	AgCl, AgBr, AgJ, Ag2S, AgSCN	Ag^+ tuzlari suvda erimaydi
III guruh	NO2^–, NO3^–, CH3COO^–	Yo`q	Yo`q	Na^+, Ca^2+, Al^3+ tuzlari suvda eriydi

Masalan:

1–guruh kationlari sifat reaksiyalari:

a) KCl + H₂C₄H₄O₆ = KHC₄H₄O₆↓(oq) + HCl

b) NaCl + UO₂(CH₃COO)₂ + CH₃COOH = Na(UO₂)(CH₃COO)₃↓(sariq) + HCl

c) 2K₂[HgJ₄]+4KOH+NH₄Cl = [OHg₂NH₂]J↓(qizil–qo`ng`ir)+7KJ+KCl+3H₂O

2–guruh kationlari sifat reaksiyalari:

a) Pb(NO₃)₂ + K₂CrO₄ = PbCrO₄↓(oq) + 2KNO₃

b) Hg₂(NO₃)₂ + 2HCl = Hg₂Cl₂↓(oq) + 2HNO₃

c) NaCl + AgNO₃ = AgCl↓(oq suzmasimon) + NaNO₃

3–guruh kationlari sifat reaksiyalari:

a) CaCl₂ + (NH₄)₂C₂O₄ = CaC₂O₄↓(oq) + 2NH₄Cl

b) Sr(NO₃)₂ + H₂SO₄ = SrSO₄↓(oq) + 2HNO₃

c) BaCl₂ + K₂CrO₄ = BaCrO₄↓(sariq) + 2KCl

4–guruh kationlari sifat reaksiyalari:

a) 3ZnCl₂ + 2K₃[Fe(CN)₆] = Zn₃[Fe(CN)₆]₂↓(jigarrang–sariq) + 6KCl

b) 2CrCl₃ + 3(NH₄)₂S + 6H₂O = 2Cr(OH)₃↓(yashil) + 3H₂S↑ + 6NH₄Cl

c) 2AlCl₃ + 3(NH₄)₂S + 6H₂O = 2Al(OH)₃↓(oq) + 3H₂S↑ + 6NH₄Cl

Mavzuga oid tayanch iboralar.
1. Analitik kimyo fani–moddaning kimyoviy tarkibini aniqlashning nazariy asoslarini rivojlantiruvchi, elementlar va ularning birikmalarini aniqlash, ajratib olish, tarkibini aniqlash usullari hamda birikmaning kimyoviy tuzilishini aniqlash usullarini ishlab chiquvchi fan.

2. Sifat analizi– analitik kimyo fanining moddalarning tarkibida qanday element atomlari borligini o`rganuvchi bo`limi.

3. Miqdor analizi– analitik kimyo fanining moddalarning tarkibida element atomlarining qanday miqdorda borligini o`rganuvchi bo`limi.

4. Ayni aniqlash–aniqlanayotgan kimyoviy birikmaning fizik–kimyoviy xossalari asosida oldindan ma`lum bo`lgan modda bilan solishtirish orqali aniqlash.

5. Aniqlash–aniqlanayotgan ob`ekt tarkibida u yoki bu asosiy komponentlar, aralashmalar, funksional guruhlar bor yoki yo`qligini aniqlash.

6. Kation–musbat zaryadli ion.

7. Anion–manfiy zaryadli ion.

8. Analitik reaksiya–element, ion yoki molekulani ajratib olish, aniqlash va miqdorini aniqlash uchun ishlatiladigan reaksiya turi.

9. Reagentlar yoki reaktivlar–analitik reaksiyalarni amalga oshirishga yordam beruvchi moddalar.

10. Guruh reagenti–bir guruh kationlari yoki anionlari bilan bir xil sharoitda reaksiyaga kirisha oladigan moddalar.

Mavzuga oid adabiyotlar:
1. M. S. Mirkomilova: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2005 yil, 5–19 betlar;

2. M. G`ulomova: «Analitik kimyo», Toshkent, «Talqin» nashriyoti, 2005 yil, 44–89 betlar;

3. U. Haydarov: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007 yil, 48–146 betlar.
Mavzu: Eritmalar konsentratsiyalari.
O`quvchi–talaba bilishi kerak:

1. Eritmalar va ularning turlarini, eritmalar konsentratsiyasini ifodalash usullarini;

2. Foiz, molyar, normal, molyal, titr konsentratsiyali eritmalarni;

3. Formulalar bo`yicha hisoblashlarni.
Yangi darsning bayoni.

1. Eritmalar va ularning turlari , eritmalar konsentratsiyasini ifodalash usullari.
Eritmalar deb ikki yoki undan ortiq komponent (tarkibiy qismlar) dan tarkib topgan bir jinsli sistemalarga aytiladi. Masalan, H₂SO₄ ning eritmasida H₂O erituvchi, H₂SO₄ erigan modda, HSO₄^– va SO₄^2– ionlar esa ionlangan zarralardir.

Agregat holatiga ko`ra eritmalar uch turga bo`linadi:

a) Suyuq eritmalar–ularga moddalarning suvda yoki boshqa suyuqliklarda (spirt, benzol, xloroform, atseton) erigan eritmalari kiradi;

b) Qattiq eritmalar–ularga metallarning qotishmalari misol bo`ladi;

c) Gazsimon eritmalar–ularga havo, aerozollar misol bo`ladi.

Eritmalar erigan moddaning miqdoriga qarab ham uch turga bo`linadi:

a) To`yingan eritmalar–erituvchi va erigan modda miqdorlari o`zaro dinamik muvozanatda bo`lgan eritmalar;

b) To`yinmagan eritmalar–erigan modda miqdori to`yingan eritmada erigan modda miqdoridan kam bo`lgan eritmalar;

c) O`ta to`yingan eritmalar–erigan modda miqdori to`yingan eritmada erigan modda miqdoridan ko`p bo`lgan eritmalar.

Eruvchanlik (moddaning eruvchanligi) deb berilgan haroratda erituvchi yoki eritmaning ma`lum hajmida erigan moddaning maksimal konsentratsiyasi (miqdori) ga aytiladi.

Erituvchilar asosan to`rt turga bo`linadi:

1. Amfiprot erituvchilar, kislotali va asosli xossaga ega, masalan, suv, metanol, yuqori spirtlar;

2. Protogen erituvchilar, kislotali xossaga ega, masalan, ftorid kislota, sulfat kislota, muz sirka kislota;

3. Protofil erituvchilar, asosli xossaga ega, masalan, tetrametilmochevina, aminlar;

4. Aproton erituvchilar, neytral xossaga ega, masalan, atsetonitril, benzol.