O`zbekiston Respublikasi

3. Kislota–asosli titrlash usulining mohiyati.

Kislota–asosli titrlash usuli asosida neytrallanish reaksiyasi yotadi:

H⁺ + OH^– = H₂O

Kislota–asosli titrlash usuli kislota va ishqorlarni miqdoran aniqlash uchun qo`llaniladi. Bu usul yordamida neytrallanish reaksiyasi bilan bog`liq bo`lgan bir qator boshqa hajmiy aniqlashlar, masalan, kuchsiz kislota va kuchli asoslardan hosil bo`lgan tuzlarni (Na₂CO₃ va Na₂B₄O₇) yoki ammoniy tuzlarini aniqlash o`tkaziladi.

Kislotalarni miqdoriy aniqlashda–alkalimetriyada NaOH yoki KOH eritmalari ishchi eritma bo`lib hisoblanadi. Ishqorning titrlangan eritmasini tortim bo`yicha tayyorlab bo`lmaydi, chunki ishqor aniq olingan tortim bo`yicha aniq konsentratsiyali eritma tayyorlash mumkin bo`lgan moddalarga qo`yiladigan talablarga javob bermaydi. Bundan tashqari, ishqor eritmalari juda yaxshi saqlanganda ham o`z titrini ancha tez o`zgartiradi, shuning uchun bu ishchi eritmalarning titri aniqlanadi. Ishqorning ishchi eritmasi titrini aniqlash uchun H₂C₂O₄∙2H₂O yoki H₂C₄H₄O₄ eritmalari ishlatilishi mumkin.

Ishqorlarni miqdoriy aniqlashda–atsidometriyada kuchli kislota eritmasi odatda HCl yoki H₂SO₄ eritmasi ishchi eritma bo`ladi. Konsentrlangan kislotadan uning titrlangan eritmasini tayyorlab bo`lmaydi, chunki HCl vodorod xlorid chiqaradi, H₂SO₄ esa suv tortuvchandor. Kislota eritmalarining titri aniqlanadi. Buning uchun Na₂B₄O₇∙10H₂O yoki kimyoviy toza Na₂CO₃ boshlang`ich modda bo`lib xizmat qiladi. Ba`zi hollarda kislotaning ishchi eritmasi fiksanaldan tayyorlanadi.

Kislota–asosli titrlash usuli klinik laboratoriyalarda me`da shirasi kislotaliligini aniqlashda, sanitariya–gigiyena laboratoriyalarida suvning karbonatli qattiqligi, sut mahsulotlarining, tuzlangan karamning va spirtsiz ichimliklarning kislotaliligini aniqlashda ishlatiladi.

Kislota–asosli titrlash usuli uch xil holatda olib boriladi:

a) Kuchli kislota (kuchli ishqor) ni kuchli ishqor (kuchli kislota) bilan titrlash;

b) Kuchsiz kislota (kuchsiz ishqor) ni kuchli asos (kuchli kislota) bilan titrlash;

c) Kuchsiz asos (kuchsiz kislota) ni kuchli kislota (kuchli asos) bilan titrlash.

Kuchli kislotani kuchli ishqor bilan titrlaganda faqat bitta kuchsiz elektrolit–suv hosil bo`ladi. Reaksiya amalda oxiriga qadar boradi. Reaksiya natijasida hosil bo`lgan tuz gidrolizga uchramaydi, eritma muhiti neytral (pH=7) bo`ladi.

HCl + NaOH = NaCl + H₂O

Kuchsiz kislotani kuchli ishqor bilan titrlaganda ekvivalent nuqtada gidrolizga uchraydigan tuz hosil bo`ladi. Demak, bu holda titrlashda ketadigan reaksiya qaytar bo`ladi va oxiriga qadar bormaydi. Eritma muhiti ishqoriy (pH>7) bo`ladi.

CH₃COOH + NaOH = CH₃COONa + H₂O

Kuchsiz asosni kuchli kislota bilan titrlaganda ham ekvivalent nuqtada gidrolizga uchraydigan tuz hosil bo`ladi. Demak, bu holda titrlashda ketadigan reaksiya qaytar bo`ladi va oxiriga qadar bormaydi. Eritma muhiti kislotali (pH<7) bo`ladi.

NH₄OH + HCl = NH₄Cl + H₂O

Kislota–asosli titrlash usulida ekvivalent nuqta qandaydir tashqi o`zgarish bilan ketmaydi, shuning uchun reaksiyaning oxirini aniqlash uchun maxsus indikatorlar qo`llaniladi. Kislota–asosli titrlash usulida qo`llaniladigan indikatorlar rangi suvli eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyasiga qarab o`zgaradigan organik birikmalar bo`lib, ular jumlasiga fenolftalein, metiloranj, metil qizili kabi indikatorlar kiradi. Fenolftalein kislotada rangsiz bo`lib ishqorda tiniq malina rangiga, metiloranj kislotada pushti bo`lib, ishqorda sariq rangga, metil qizili kislotada qizil bo`lib ishqorda sariq rangga o`tadi.