O`zbekiston Respublikasi

Mavzuga oid adabiyotlar:
1. A. Yu. Ibodov: «Farmatsevtik kimyo», I tom, Toshkent, «Tibbiyot» nashriyoti, 1996 yil, 61–62 betlar;

2. M. S. Mirkomilova: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2005 yil, 141–175 betlar;

3. M. G`ulomova: «Analitik kimyo», Toshkent, «Talqin» nashriyoti, 2005 yil, 89–118 betlar;

4. U. Haydarov: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 160–184 betlar.

Mavzu: Titrometrik (hajmiy) analiz usuli.

Kislota–asosli (neytrallanish) titrlash usuli.
O`quvchi–talaba bilishi kerak:

1. Ishchi eritma va uning titrini to`g`rilashni;

2. Indikatorlar, titrlash usullari va hisoblash formulalarini;

3. Kislota–asosli titrlash usulining mohiyatini;

4. Eritma tayyorlash, titrlash tartibi, suvli va suvsiz eritmalarning farqini.
Yangi darsning bayoni.

1. Ishchi eritma va uning titrini to`g`rilash.

Ishchi eritma deb odatda titrometrik aniqlash o`tkaziladigan eritmaga aytiladi, ya`ni u bilan titrlanadi. Ishchi eritma yordamida aniqlash o`tkazish uchun uning aniq konsentratsiyasini bilish kerak. Titrlangan eritmalar (aniq ma`lum konsentratsiyali eritmalar) tayyorlashning ikkita usuli bor:

1. Analitik tarozida tortib olingan aniq tortim o`lchov kolbasida eritiladi, ya`ni erigan moddaning miqdori va eritmaning hajmi aniq ma`lum bo`lgan eritma tayyorlanadi. Bu holda eritmalar tayyorlangan titrli eritmalar deyiladi.

2. Taxminan kerakli konsentratsiyali eritma tayyorlanadi, aniq konsentratsiyasini esa tayyorlangan titrli boshqa eritma bilan titrlab aniqlanadi. Titrlash natijasida aniq konsentratsiyasi aniqlanadigan titrlangan eritmalar titri aniqlangan eritmalar deyiladi.

Titrometrik analizning asosiy qoidalaridan biri quyidagicha bo`lib, analiz qaysi sharoitda olib borilsa, eritmalarning titri ham shu sharoitda saqlanishi kerak. Ishchi eritmaning aniq konsentratsiyasini aniqlash (titrini topish) uchun boshlang`ich modda deb ataladigan moddadan foydalaniladi. Buning uchun boshlang`ich moddadan aniq olingan tortim bo`yicha o`lchov kolbasida aniq konsentratsiyali eritma tayyorlanadi. Ishchi eritmaning titrini aniq belgilash va keyingi analizlarning aniqligi boshlang`ich moddaning sifatiga bog`liq bo`lib, boshlang`ich modda quyidagi talablarni qondirishi kerak:

1. Boshlang`ich moddaning tarkibi uning kimyoviy formulasiga qat`iy mos bo`lishi kerak;

2. Boshlang`ich modda kimyoviy toza bo`lishi, aralashmalarning umumiy miqdori 0,1 % dan oshmasligi kerak;

3. Boshlang`ich modda havoda barqaror bo`lishi, ya`ni gigroskopik bo`lmasligi, havo kislorodi yoki uglerod (IV) oksidi ta`sirida o`zgarmasligi kerak;

4. Boshlang`ich modda eritmada barqaror bo`lishi, ya`ni oksidlanmasligi yoki parchalanmasligi kerak;

5. Boshlang`ich modda iloji boricha katta ekvivalent massaga ega bo`lishi kerak, bu aniqlashda nisbiy xatolikni kamaytiradi;

6. Boshlang`ich modda suvda eriydigan bo`lishi kerak;

7. Boshlang`ich modda titri qat`iy tenglama bo`yicha va katta tezlik bilan aniqlanayotgan eritma bilan reaksiyaga kirishishi kerak.

Ishchi eritmaning titrini aniqlash uchun boshlang`ich moddadan aniq olingan tortim bo`yicha aniq eritma tayyorlanadi. Buning uchun moddaning kerakli miqdori analitik tarozida tortib olinadi, o`lchov kolbasiga solinadi, ozroq miqdor distillangan suv quyib eritib olinadi, so`ngra modda to`liq erigach distillangan suv belgigacha yetkaziladi. Titrlangan eritmalar olish uchun ko`pincha fiksanallar deb ataluvchi aniq miqdordagi reaktivli kavsharlangan shisha ampulalardan foydalaniladi. Har bir ampulada unda qanday modda va qancha miqdorda borligini ko`rsatuvchi yozuv bo`ladi. Masalan: HCl 0,1 g/ekv.

O`lchov kolbasiga yaxshilab yuvilgan va distillangan suv bilan chayilgan voronka qo`yiladi, voronkaga distillangan suv bilan chayilgan maxsus sindiruvchi qo`yiladi. Keyin ampula tubi sindiruvchiga tegib turilgan holda voronkaga qo`yiladi, uni sal ko`tariladi va sindiruvchining uchiga ohista uriladi, teshik ochiladi, distillangan suv quyib eritiladi. Buning uchun kolba ichidagi suyuqlik aylanma harakat bilan ehtiyot bo`lib aralashtiriladi. Agar fiksanalda quruq modda bo`lsa, u to`liq erib ketgunga qadar aralashtiriladi. So`ngra distillangan suv bilan kolbadagi suyuqlik belgigacha yetkaziladi, kolba tiqin bilan yaxshilab berkitiladi va eritma 12–15 marta aralashtiriladi.