O`zbekiston Respublikasi

3. Spektrofotometriya, fotoelektrokolorimetriya, flyuorometriya,

IQ–spektroskopiya, YaMR–spektroskopiya usullari.

Fotometriya usuli unda qo`llaniladigan asbob–uskunalarga qarab, monoxromatik nur yutishga asoslangan spektrofotometrik hamda nomonoxromatik nur yutishga asoslangan kolorimetrik va fotoelektrokolorimetrik usullar bilan bir–biridan farq qiladi. Spektrofotometriya usulining UB–spektri sohasida ko`zga ko`rinmas rangsiz va ko`zga ko`rinar rangli eritmalardagi moddalarning konsentratsiyasini aniqlash uchun Buger–Lambert–Ber qonunlriga asoslangan holda quyidagi usullardan foydalaniladi. Tekshirilayotgan eritmadagi moddaning spektrofotometrda o`lchab olingan optik zichligini maxsus tayyorlangan standart eritma namunasining optik zichligi bilan solishtirib aniqlash usuli farmatsevtika tahlilida keng qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda nazorat–analitik laboratoriyalarda SF–16, SF–26, SF–46 nusxali spektrofotometrik apparatlar keng qo`llaniladi.

Fotoelektrokolorimetriya usuli ham farmatsevtika tahlilida keng qo`llaniladigan fotometriya usullaridan bo`lib, bu usul rangli eritmalarning ko`zga ko`rinadigan to`lqin uzunlik (400–800 nm) spektr sohasida nomonoxromatik nur yutishini o`lchashga asoslangan. Bunda ba`zi dori moddalari o`zlarining rangligidan yoki ularni turli reaktivlar ta`sirida rangli birikmalarga o`tkazib aniqlanadi. Preparatning miqdorini fotokolorimetriya usulida aniqlashda ham uning o`lchab olingan optik zichligi maxsus tayyorlangan standart eritmaning optik zichligi bilan taqqoslanadi yoki preparatlarning solishtirma nur yutish ko`rsatkichi orqali hisoblab chiqariladi. Hozirgi vaqtda dori moddalari tahlilida FEK–60, KFK–2, KFO nusxali fotoelektrokolorimetrlar keng qo`llaniladi.

Flyuorometriya usuli fotometrik tahlil usuli bo`lib, u tekshiriluvchi moddaning flyuoressensiyalanish jadalligini aniqlashga asoslangan. Amalda konsentratsiyasi 0,1–0,001 mg/ml oralig`idagi eritma tarkibidagi moddalarning flyuoressensiyalanish jadalligi aniqlanadi.

Farmatsevtika tahlilida IQ–spektroskopiya usulidan asosan organik dori moddalarining chinligi, molekula tuzilishi, miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Mazkur usul moddalarning infraqizil nurni yutish ko`rsatkichini aniqlashga asoslangan. Farmatsevtika tahlilida asosan 2,5–20 mkm oraliq sohasidagi infraqizil elektromagnit spektridan foydalaniladi. Molekulaga tegishli chastotadagi nur ta`sir ettirilsa, muvofiq darajada energiya yutiladi va spektrogrammada yutilish chiziqlari ko`rinadi. Infraqizil spektrda yutilish chiziqlari holatini aniqlashda to`lqin soni yoki mikrometr kattaligidagi to`lqin uzunligi λ–bo`yicha o`lchanadi.

Ultrabinafsha va ko`zga ko`rinadigan nurlar ta`sirida molekula va atomlarning valent elektronlarining energetik holati o`zgaradi (UB va elektron–spektrlar), radioto`lqinlar esa yadro va elektron spinlarining energetik holatini o`zgartiradi (YaMR–, PMR– va EPR–spektrlar). YaMR–spektroskopiyada chastotasi 60–100 megagers bo`lgan radioto`lqinlardan foydalaniladi. Toq sondagi zaryadga ega bo`lgan <sup>1</sup>H, <sup>13</sup>C, <sup>19</sup>F, <sup>31</sup>P yadrolarining spini l=1. <sup>13</sup>C izotopi odatdagi <sup>12</sup>C yadrolarining 0,001 % ini tashkil qiladi va bu izotopning YaMR–spektri maxsus jihozlangan spektrometrlarda yoziladi. Yadro magnitli rezonansning bunday turi <sup>13</sup>C–YaMR–spektroskopiya usuli deb ataladi. Dori moddalari tahlilida asosan vodorod yadrosi protonining rezonansiga asoslangan PMR–spektroskopiya usuli qo`llaniladi. YaMR–spektroskopiya usuli spin kvant soni noldan farq qiladigan yadrolar doimiy magnit maydoniga joylashtirilganda, ularning energetik pog`onalari orasida hosil bo`ladigan energetik farq (∆E) natijasida kelib chiqadigan rezonans (tebranish) ni o`lchashga asoslangan.