O‘zbekiston respublikasi

JAMIYATNING ILMIY-TEXNIKAVIY TARAQQIYOTIDA ENERGETIKANING ROLI

1. 
   Jamiyat taraqqiyotida energiyadan foydalanishning ahamiyati
   

Insoniyat jamiyati va uning yutuqlari taraqqiyoti bevosita ishlab chiqarish darajasi va kishilar hayoti uchun zarur moddiy sharoitlarni yaratish bilan bog‘liqdir. Ilmiy-texnikaviy va sotsial taraqqiyot odatda iste’mol qilinuvchi energiyaning ortishi, energiyaning yangi yanada samarali turlaridan foydalanishni o‘zlashtirish bilan bir vaqtda amalga oshadi.

Hozirgi zamon mashinalarida iste’mol qilinuvchi energiya juda ko‘p miqdorni tashkil etadi. Buni quyidagi taqqoslash asosida ifodalash mumkin. Jahonning barcha ishga yaroqli aholisi bir yil davomida har sutkada 8 soat to‘liq fizik kuch bilan ishlagan taqdirda ham hozirgi zamon issiqlik va gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqariluvchi energiyaning yuzdan biri miqdoridagi energiyani ishlab chiqara olmaydi. Energiyani iste’mol qilish bundan keyin ham ishlab chiqarish darajasini o‘sishini ta’minlagani holda oshib boradi.
Iqtisodiy taraqqiyotni fizik va mukammal avtomatik boshqariluvchi mashinalar asosida faqat iste’mol qilinuvchi energiyani va ishlab chiqarish darajasini oshirish orqaligina tezlashtirish mumkin.
Energiyaga ehtiyoj uzluksiz ravishda ortib bordi. Bu o‘z navbatida yangi energiya resurslarini qidirib topish, energiyani bir turdan boshqa turga o‘zgartirishning yangi usullarini ishlab chiqish zaruratini yaratdi. Hozirgi davrda turli xil energiyalardan – Quyosh energiyasi, organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi, daryolar, dengizlar va okeanlar suvlarining mexanik energiyasi, shamol energiyasi, og‘ir yadrolarning parchalanishida hosil bo‘luvchi yadro energiyasidan foydalanish an’anaviy hisoblanadi. 1.1- rasmda XIX asrning so‘nggi 20 yili va XX asr davomida jahon miqyosida insoniyat faoliyatining turli jabhalarida energiya resurslaridan foydalanishning dinamikasi tasvirlangan. Undan barcha turdagi energiya resurslaridan foydalanish intensiv ortib borganligini kuzatamiz. Bunda ko‘mirdan foydalanishning nisbiy o‘sib borishi yildan-yilga nisbatan bir tekis bo‘lib, XX asrning oxirida umumiy foydalanilgan energiya resurslarining taxminan 30% qismini tashkil etsa, gaz va neftdan foydalanishning nisbiy o‘sishi keskin ortib borganligini ko‘ramiz. Buning asosiy sababi ularni masofaga uzatish va ishlatishning kam xarajatlarni talab etishidir.

1.1- rasm. Jahon miqyosida energiya resurlaridan foydalanish dinamikasi.

So‘nggi ikki asr davomida yer yuzida aholi soni va energiyaga bo‘lgan talab shiddat bilan ortib bordi. Bunda yer kurrasining aholisi olti marta, energiyaga bo‘lgan talab esa, aholi jon boshiga besh marta o‘sdi. 1.2-rasmda XIX asrning oxiri va XX asr davomida jahon miqyosida birlamchi energiya iste’moli uning aholi jon boshiga to‘g‘ri miqdorining o‘zgarishi tasvirlangan.

1.2- rasm. Jahon miqyosida birlamchi energiya iste’moli va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelish miqdorining o‘zgarishi.

Energiyaga bo‘lgan talabning bunday tarzda intensiv o‘sib borishi yangi energiya resurslarining yangi zaxiralarini qidirib topish, ulardan samarali foydalanish, muqobil energiya manbalarini aniqlash kabi vazifalarni bajarishni taqozo etadi.
Hozirgi davrda yer kurrasida mavjud barcha energiya resurslarining potensiali shartli yoqilg‘i birligida quyidagi miqdorlarda baholangan (t.sh.yo.):

• 
  organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi – 1,77*10¹³;
  
• 
  yadro energiyasi – 0,67*10¹⁴;
  
• 
  termoyadro energiyasi – 1,22*10¹⁷;
  
• 
  geotermal energiya – 1,0*10¹⁴;
  
• 
  quyoshning yer kurrasiga tushuvchi energiyasi – 0,82*10¹⁴;
  
• 
  daryolarning energiyasi (bir yillik) – 0,4*10¹⁰;
  
• 
  shamol energiyasi (bir yillik) – 2,1*10¹¹;
  
• 
  o‘rmonlarning bioenergiyasi (bir yillik) – 0,5*10¹⁰;
  
• 
  oqim energiyasi (bir yillik) – 0,86*10¹⁴.
  

Elektr va issiqlik energiyalarini ishlab chiqaruvchi energetika tizimi o‘z taraqqiyoti jarayonida boshqa bir qator tizimlarning ta’sirida bo‘ladi va aksincha, ularga ta’sir etadi (1.3-rasm).
1.3-rasm. Energetika tizimining boshqa tizimlar bilan bog‘liqlik sxemasi.

Energetika sistemasini qurish va uning ish sharoitlari bevosita tabiiy faktorlar (masalan, suv havzalarining mavjudligi, energetika resurslarining geografik joylashuvi va iste’molchilarning joylashuvi) bilan bog‘liqdir. Biosferaning holati, uni energetika qurilmalarining ishi bilan bog‘liq ifloslanganlik darajasi energetika sistemasining texnik

xarakteristikalari va ish holatlariga nisbatan ma’lum cheklovlarni vujudga keltiradi.
Energetika sistemasini boshqarish faqat uning biosferaga ta’sirini emas, balki yoqilg‘i bilan ta’minlash sistemasining sotsial funksiyalari, sanoat, transport va boshqa faktorlarning ham ta’sirini e’tiborga olib amalga oshiriladi.
Energetika atrof-muhit va inson salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi manbalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, uning ta’sirini kamaytirish texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etish bugungi kunda ushbu soha olim va mutaxassislari oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir.

2.