O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
E
1
 
E
0
 
Soliq yuki 
ortiqchaligi 
M 
Ś=S+t 
S 
D 
Q
1
 
Q 
P 
Ś=S+t 
Ishlab 
chiqaruvchi 
to`laydigan 
qism 
 
Iste′molchi 
to`laydigan 
qism 
P
1
 
P
0
 
P
2
m
 
E
1
 
E
0
 
Soliq yuki 
ortiqchaligi 
M 
Ś=S+t 
S 
D 
Q
1
 
Q 
P 
B 

---

77 
Bu yerda, 
P
0
BE
1
P
1
to‘rtburchak yuzi 
P
2
MBP
0
 
to‘rtburchak yuzidan katta. 
Talab noelastik bo‘lganda iste’molchilar birlamchi zaruriy ehtiyoj bo‘lgan tovarlarga 
narx oshishiga qaramay talabini qisqartira olmaydi yoki juda kam miqdorda 
qisqartiradi. Soliqning taqsimlanishini taklif chizig‘iga nisbatan qaraganimizda 
buning teskarisini ko‘ramiz. Taklif elastik bo‘lganda, soliqning katta qismini to‘lash 
iste’molchilar zimmasiga tushadi (5.11-rasm).
 
 
 
 
 
 
 
5.11-rasm. Taklif elastik bo‘lganda soliqni taqsimlanishi 
Agar taklif noelastik bo‘lsa, soliq yukining katta qismi ishlab chiqaruvchilar 
zimmasiga tushadi (5.12-rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
5.12-rasm. Taklif elastik bo‘lmaganda soliqni taqsimlanishi 
Ishlab 
chiqaruvchi 
to`laydigan 
qism 
 
Iste′molchi 
to`laydigan 
qism 
P
1
 
P
0
 
P
2
m
 
E
1
 
E
0
 
Soliq yuki 
ortiqchaligi 
M 
S 
D 
Q
1
 
Q 
P 
Ś=S+t 
B 
B 
Ishlab 
chiqaruvchi 
to`laydigan 
qism 
 
Iste′molchi 
to`laydigan 
qism 
P
0
 
P
2
m
 
E
1
 
E
0
 
Soliq yuki 
ortiqchaligi 
M 
S=Ś+t 
S 
D 
Q
1
 
Q 
P 
P
1
 

---

78 
Misol. 
Biror A tovarga bo‘lgan taklif elastikligi 0,6 ga, bir birlik mahsulotning 
narxi 8 dollarga teng. Taklif xajmi 12000 birlik bo‘lsin. Taklif bilan narx o‘rtasida 
bog‘liqlik chiziqli bo‘lganda: 
a) Taklif funksiyasi aniqlansin; 
b) Faraz qilaylik, A tovarga talab funksiyasi vuyidagacha bo‘lsin: 
Q
d
=30600 - 7600P 
Bu yerda, 
Q
d
 
- tovar miqdori, dona; 
P
- tovar narxi, dollar. 
Taklif xajmi 20% ga oshganda yangi muvozanat narx va ishlab chio‘arish 
xajmi aniqlansin. 
Y
echish.
Taklif funksiyasining umumiy ko‘rinishi 
Q
s
=a+bP
Taklif funksiyasi uchun taklif elastikligi formulasidan foydalanib quyidagini 
yozamiz:
E
D
=0,6,
P
e 
= 8 va
Q
e
=
12000 
Q
P
b
E
S
P


dan foydalanib quyidagini yozamiz: 
12000
8
6
,
0


b
bundan esa
b 
= 900. Endi aniqlangan va berilgan qiymatlarni taklifning umumiy funksiyasiga 
qo‘yib
a
 
ning qiymatini aniqlaymiz: 
12000 = 
a 
+ 900×8 doll. 
bundan
a 
= 4800. 
Demak, taklif funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: 
Q
s 
= 4800+900
P
. 
b) Taklif hajmini 20 foizga oshganda 
.
1080
5760
)
900
4800
(
2
,
1
2
,
1
'
P
P
Q
Q
s
S









'
S
D
Q
Q

muvozanat shartidan 
30600 – 7600
P 
= 5760+1080
P
86
,
2

P
, 
.
7376

Q
Misol.
Shahar avtobus transporti chiptalarining muvozanat narxi 1doll. Bir 
kunlik yo‘lovchilar soni 21600 kishi. Qisqa muddatli oraliqda talabning narx 
bo‘yicha elastikligi 
5
,
0


S
P
E
. Taklifning narx bo‘yicha elastikligi
0
,
1

S
P
E
. 
a) Qisqa muddatli oraliqda avtobus chiptalariga bo‘lgan talab va taklif 
funksiyalari aniqlansin. 
b) Faraz qilaylik, benzin narxi oshishi munosabati bilan ko‘pchilik yo‘lovchilar 
shaxsiy engil avtobillaridan foydalanmay qo‘yishdi. Natijada avtobus chiptalariga 
talab 20 foizga oshdi. Chiptalarning yangi muvozanat narxi aniqlansin. 
v) Shahar ma`muriyati chiptalarga bo‘lgan narxni oshirishni man qildi. Ushbu 
qaror yo‘lovchilarga ko‘rsatiladigan xizmatga qanday ta’sir qiladi? 
Misol
. Biror A tovarga bo‘lgan talab va taklif funksiyalari quyidagi 
tenglamalar orqali berilgan bo‘lsin. 
P
Q
D



100
600
.
50
150
P
Q
S



a) A tovar bozoridagi muvozanat ko‘rsatkichlar aniqlansin. 
b) Davlat ushbu sotiladigan A tovarning har bir donasi uchun 1,5 so‘m soliq 
belgiladi. Ushbu tovarni sotuvchi va xaridorlarning qanchadan yo‘qotishlari 
aniqlansin. 

---

79 
Echish. Bozorni muvozanat ko‘rsatkichlarini 
Q
d
=Q
s
dan foydalanib 
aniqlaymiz. 
P
P
50
150
100
600



;
,
3

e
P
.
300

e
Q
Talab va taklif chiziqlarini grafikda ifodalaymiz. 
Soliq har bir sotilgan tovarga qo‘yilgani uchun, taklif funksiyasi auyidagicha 
o‘zgaradi, taklif chizig‘i chapga yuqoriga 
'
S
holatga suriladi. 
.
50
75
)
5
,
1
(
50
150
'
P
P
Q
S





Yangi muvozanat nuqtani 
'
S
D
Q
Q

tenglik orqali aniqlaymiz: 
,
5
,
3

E
P
.
250

E
Q
Endi 
2
P
ning qiymatini aniqlaymiz: 
250=Qs=150+50P,

.
2
2


P
 
Qisqa xulosalar 
Elastiklik
- bir o‘zgaruvchining boshqa bir o‘zgaruvchi ta’siri ostida 
o‘zgarishini o‘lchaydigan o‘lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o‘zgaruvchining bir 
foizga o‘zgarishi natijasida boshqa bir o‘zgaruvchining ma’lum foiz miqdoriga 
o‘zgarishini ko‘rsatadigan ko‘rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga 
bog‘liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga 
o‘zgarishi, unga talabni necha foizga o‘zgartirishini ko‘rsatadi. 
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе’mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа’siridа ko‘prоq tоvаr 
хаrid qilishgа mоyil bo‘lаdilаr. Аmmо, istе’mоlchilаr tаlаbining nаrх o‘zgаrishigа 
munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko‘rа turlichа bo‘lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr 
nаrхining o‘zgаrishigа nisbаtаn istе’mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo‘lаdi vа 
nаrхdаgi оzginа o‘zgаrishlаr tа’siridа tоvаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа 
o‘zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе’mоlchilаr tаlаbining 
sеzuvchаnligi yuqоri bo‘lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа 
bo‘lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo‘lgаn elаstik 
tаlаb dеyilаdi.
Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o‘zgаrishi ulаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоrigа 
sеzilаrli tа’sir ko‘rsаtmаydi. Ko‘pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа 
nisbаtаn istе’mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo‘lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, 
dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o‘zgаrishi ulаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоrigа 
sеzilаrli tа’sir ko‘rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo‘lgаn tаlаb 
nоelаstik tаlаb
dеb 
аtаlаdi. 
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik 
elastiklikka ega bo‘lgan talablarga ajratish mumkin. 
Talab elastikligi narxdan tashqari, daromadga ham bog‘liq. Ko‘pgina 
tovarlarga talab, iste’molchilar daromadi oshganda oshadi. Daromad bo‘yicha 
elastiklik, bu daromadni
 R 
(
Revenue
) bir foizga o‘zgarishi talab miqdorini (
Q
) necha 
foizga o‘zgarishini bildiradi. 
Bitta tovarga bo‘lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta’sir ko‘rsatadi. 
Bunday bog‘liqlikdagi talab o‘zgarishiga narxga bog‘liq kesishgan talab elastikligi 

---

80 
deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o‘zgarganda, 
tovarga talabning necha foizga o‘zgarishini bildiradi.