O'zbekiston respublikasi

4-rasm. Elementlar tartib nomerining uzgarishi bilan K-seriya va K–chiziklarining uzgarishi.

atom nomeri 5-rasm. Mozli konunining grafik ifodasi

Bu tekshirishlarga asoslanib Mozli konunini kuyidagicha ta'riflash mumkin; Rentgen nuri tulkin uzunligining kvadrat ildiz ostidagi teskari kiymati elementning tartib nomeriga tugri proporsionaldir;

 1/= a(Z-b) yoki =2.48*1015 (Z-2)²;
bu yerda: -tulkin uzunligi; z-elementning tartib nomeri; a va v- ma'lum seriyadagi uxshash chiziklar uchun doimiy kattalik. Bu boglanish 5-rasmda kursatilgan.Mozli konuni elementlarning davriy sistemadagi tartib nomerida ma'lum bir fizik ma'no borligini kursatadi. Shunday kilib atomning yadro zaryadi elementning davriy sistemada joylanishi va xossalarini xarakterlaydigan asosiy faktordir. Shuning uchun xam xozirgi paytda Mendeleyevning davriy konuni kuyidagicha ta'riflanadi; elementlarning xossalari va ular birikmalarining tuzilishi xamda xossalari atomlarning yadro zaryadiga davriy ravishda boglikdir.


KVANT VA BOR NAZARIYASI

M.Plank 1900 yilda kizdirilgan jismlarning spektrlarini aloxida tarzda taksimlanishini tushuntirish uchun kvant nazariyani yaratdi. Bu nazariyaga muvofik energiya uzluksiz ravishda ajralib chikmaydi, balki mayda bulinmaydigan porsiyalar bilan chikadi. Nurning bu eng kichik porsiyasi kvant deb ataladi. Va uning kattaligi tarkalayotgan nurning tebranish chastotasiga boglik buladi. Xar kaysi kvant kattaligi kuyidagi Plank tenglamasi bilan ifodalanadi:

YE=h, =C/ bu yerda tulkin uzunligi, C-yoruglik tezligi; YE energiya kvanti; tebranish chastotasi, h-6.624*10^-34 J^.sek Plank doimiysi.
Bor nazariyasi. Nurlanishning kvant nazariyasi asosida N.Bor Rezerfordning atom tuzilish nazariyasini rivojlantirdi.
N.Borning birinchi postulatiga kura elektron yadro atrofida fakat kvantlangan orbitalar buylab aylanadi. Bunda xarakat mikdori momenti (mvr) kattalik jixatdan h/2n ga karali buladi, ya'ni
mvr=nh/n2
bu yerda: r-orbita radiusi, n-bosh kvant son; nq1,2,3,4. -elektronning xarakat tezligi.
N.Borning 2-postulatiga kura elektron kvantalangan orbitalar buylab aylanganida atom energiya chikarmaydi va energiya yutmaydi. Elektron yadrodan uzokrok orbitadan yadroga yakinrok orbitaga utsa u yoruglikning bir kvantiga teng energiya chikaradi. Bu kvantning kattaligi kuyidagi formula bilan aniklanadi.
Ye=h=E_uzok -Ye_yakin

Shunday qilib, Borning vodorod atomini tuzilish nazariyasi yukorida aytilgan 2 postulatga asoslanadi.

Agar atomning energiyasi minimal kiymatga ega bulsa, elektron yadroga eng yakin orbita buylab xarakat qiladi; atomning bu xolatini galayonlanmagan xolat deyiladi. Kushimcha energiya qabul qilgan atom esa galayonlangan xolatga utadi. Binobarin, galayonlangan atomning energiyasi galayonlanmagan atomning energiyasidan ortikdir. Lekin atomning galayonlangan xolati nixoyatda kiska muddatli. U sekundning yuz milliondan bir ulushiga kadar oz vakt davom etadi.
N.Bor nazariyasi vodorod atomi spektrining turli soxalaridagi ayrim chiziklarning xosil bulish sababini anik tushuntirib berdi. Lekin Bor nazariyasi kamchiliklardan xoli emas. N.Bor nazariyasiga muvofik elektronlar bir orbitadan 2- orbitaga utganda energiyaning uzgarishi spektr chizikda aks etadi. Birok spektrlarni sinchiklab tekshirish ularni yanada murakkab tuzilganligini kursatdi. Spektr chiziklarning xar kaysisi bir-biriga yakin turgan ikki chizik - dubletdan, dubletlar esa bir-biriga juda yakin turgan bir necha yuldosh chiziklardan iboratligi tasdiklandi. Kup elektronli atomlarning spektrlarida shunday spektr chiziklar kursatiladiki ularni elektronning bir orbitadan 2- orbitaga utishi bilan tushuntirib bulmasdi. Bor nazariyasi spektrdagi bu murakkablikni izoxlab bera olmadi. Bor nazariyasiga birinchi uzgarishlarni nemis olimi Zommerfeld kiritdi. Uning fikricha, elektronlar fakat doiraviy orbita buylab emas, balki, ellipslar buylab xam xarakat kilish mumkin. (7-rasm)