O’zbekiston Respublikasi xalq ta’lim vazirligi

E.Yu.K. Tashqi kuchlar kuchlanganligi tsirkulyatsiyasi. O’zgarmas tok zanjirida quvvat.
1. E. Yu. K.
2. O’zgarmas tokning ishi.
3. O’zgarmas tok quvvati.

1.Elemebtning E.Yu.K. quyidagi ifoda bilan ifodalanadi

Agar ikkita (1,2) 1:2 yo’l golvanik elementini manfiydan musbat tomon kesib o’tsa, E.Yu.K. musbat, unga qarshi tomon o’tsa manfiy bo’ladi.
Zanjirga tok manbayi ulansa,berk zanjirning E.Yu.K. faqat manba ichidagina ta’sir etadi. E.Yu.K. ning qiymati zanjirdagi tok kattaligiga bo’g’liq emas va ochiq manba qutiblaridagi potentsiallar ayirmasiga teng bo’ladi

Zanjir ochiq bo’lganda E.Yu.K. manba qutiblaridagi berk bo’lganda potentsiallar ayirmasi bilan kompenstsiyalansa, zanjir manba ichidagitok kuchi, zanjirning bir qismi uchun Om qununi quyidagicha ifodalanadi.

Butun zanjir uchun Om qonuni dan E.Yu.K.ni topamiz: ε=IR+Ir.
Demak: Birlik musbat zaryadni butun zanjir bo’yicha ko’chirishda bajargan ish bilan o’lchanadigan kattalikga manbayining E.Yu.K. si deb ataladi.
Zanjirdagi tok kuchi E.Yu.K.ga, tashqi va ichki qarshilikga bo’g’lik. Agar ichki qarshilik tashqi qarshilikga nisbatan juda kichik (R>>r) bo’lsa, ichki qarshilik tok kuchiga sezilarli ta’sir qo’rsatmaydi. Bu holda manba qutiblaridan kuchlanish E.Yu.K.ga deyarli tenf bo’ladi.
2. Elektr zanjirida energiya bir turdan boshqa turga bir necha marta aylanadi. Tok manbaiga biror hil energiya (mexanik, kimyoviy energiya) elektr energiyasiga aylanadi, tok zanjirida esa elektr energiya ekvivalent miqdorda boshqa hil energiyaga aylanadi. Elektr energiyasining boshqa tur energiyalarga aylanishiga , elektr zaryadning zanjir bo’ylab harakatlantiruvchi elektr maydan kuchlarining bajargan ishi tokning ishini ifodalaydi. Zanjirning bir jinsli o’tkazgichdan iborat ixtiyoriy qismidan t vaqt ichida q zaryad miqdori o’tgan bo’lsin, deb faraz qilaylik. Unda elektr maydoni A=qU ish ,bajaradi, tok kuchi bo’lgani uchun bu ish quyidagiga teng A=IUt (1.)
Zanjirning bir qismidagi o’zgarmas tokning bajargan ishi shu qism uchlaridagi kuchlanish bilan undan o’tayotgan tok kuchi va shu tok o’tib turgan vaqt kopaytmasiga teng.
Agar bir jinsli zanjirning bir qismiga oid Om qonuniga asosan tok kuchini kuchlanish orqali yoki kuchlanishni tok kuchi orqali ifodalasak, tok ishining bir-biriga ekvivalent bo’lgan quyidagi ifodani topamiz:
(2.)
O’tkazgichlar ketma-ket ulanganda I²Rt=A formuladan foydalanish qulay, chunki bu holda hamma o’tkazgichlardan o’tayotgan tok bir hil qiymatga ega bo’ladi.
O’tkazgichlar parallel ulanganda formuladan foydalanish qulay, chunki bu holda hamma o’tkazgich uchlarida kuchlanish bir hil bo’ladi.
Ishning SI dagi birligi .
Amalda tok ishi bilan bir qatorda tok quvvati tushunchasi kiritiladi. bu formulaga (2.) dagi ishning ifodalarini qo’ysak tok quvvati uchun ifoda kelib chiqadi. Zanjirning bir qismida tokning quvvati shu qism uchlaridagi kuchlanish bilan qismdan o’tayotgan tok kuchi ko’paytmasiga teng. SI sistemaisda quvvat birligi
Agar o’tkazgichda elektr maydon hosil qilinsayu, ammo uni saqlab turish uchun chora ko’rilmasa zaryad tashuvchilarning harakati o’tkazgich ichidagi maydonning tezlik bilan yo’qolishiga va demak, tokning to’htashiga olib keladi.Tok uzoq vaqt davomida oqib turishi uchun, tok orqali oqib keluvchi zaryadlarni o’tkazgichning kichik potentsialiga ega bo’lgan chekassidan (zaryad tashuvchilar musbat deb qabul qilinadi) uzluksiz olib ketish va katta potentsialli chekasiga uzluksiz keltirib turish zarur

Boshqacha qilib aytganda, zaryadlarning yopiq yo’l bo’ylab xarakatini vujutga krltirish kerak. Elektrostatik maydon vektorining tsirkulyatsiyasi nolga teng . Shuning uchun yopiq zanjirda musbat zaryadlarning φ-ning kamayish tomoniga, ya’ni elektrostatik

maydon kuchlariga qarama-qarshi tomonga yo’nalgan harakat sohalari ham mavjut bo’lishi kerak.
Zaryad tashuvchilarning bu sohalardagi harakatini faqat tashqi kuchlar ta’siridagina bo’lishi mumkin. Demak tokning muntazam oqib turishi uchun zanjirning ma’lum sohalariga yoki butun zanjirga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar zarur ekan. Ular himiyaviy protseslar,bir jinsli bo’lmagan muhit yoki har hil turdagi ikki hil modda chegarasida zaryad tashuvchilarning diffuziyasi, o’zgaruvchan magnit maydonlari hosil qiladigan elektr (elektrostatik emas), maydonidir va hokazolar vujutga keltirishi mumkin.
Tashqi kuchlarni zanjirda xarakatlantiruvchi zaryadlar ustida bajargan ishi orqali xarakterlash mumkin. Tashqi kuchlarning birlik musbat zaryad ustida bajargan ishga teng bo’lgan kattalik zanjirdagi yoki uning bir qismidagi elektr elektr yurituvchi kuch deyiladi. Demak, q zaryad ustida bajargan tashqi kuchlarning ishi A bo’lsa ta’rifga binoan (1.)
q- zaryad ta’sir etuvchi kuch f _t.k. quyidagicha yozish mumkin : f_tk=E^*_q; E^*- vector kattalikni tashqi kuchlar maydonining kuchlanganligi deyiladi. Tashqi kuchlarining yopiq zanjir bo’ylab q-zaryadni ko’chirishda bajargan ishni quyidagicha yozamiz:

Bu ishni q ga bo’lib, zanjirdagi elektr yurituvchi kuchni topamiz.
(2.)
Demak yopiq zanjirdagi E.Yu.K.ni tashqi kuchlar maydoni kuchlanganlik vektorining tsirkulyatsiyasi sifatida ifodalash mumkin. 1-2 qismdagi E.Yu.K: (3.) gat eng bo’ladi. Zaryadga tashqi kuchlardan tashqari, elektrostatik maydonning f_E=qE kuchlari ham ta’sir etadi. Demak, zanjirninghar bir nuqtasida q- zaryadga tas’ir etuvchi natijaviy kuch f=f_t.k+f_E=q(E^*+E) ga teng.
Bu kuchning zanjirning 1-2 qismida q-zaryad ustida bajargan ishi quyidagicha aniqlanadi (4.)
Yopiq zanjir uchun elektrostatik kuchlarining bajargan ishi nolga teng bo’lgani uchun A=q bo’ladi. Elektrostatik va tashqi kuchlarning birlik musbat zaryadni ko’chirishda bajargan ishiga teng bo’lgan kattalik zanjirning berilgan qismidagi kuchlanish tushuvchi yoki kuchlanish deyiladi: ohirfi ifodadan
Tashqi kuchlar bo’lmaganida U kuchlanishi φ₁- φ₂ potentsiallar farqiga teng bo’ladi.