O’zbekiston Respublikasi xalq ta’lim vazirligi

O’zgarmas tok. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. O’tkazgich qarshiligi. O’ta o’tkazuvchanlik.
1.Tok to’g’risida tushuncha.
2. Om qonuni. O’tkazgich qarshiligi.
3.Solishtirma qarshilik va temperatura orasidagi bog’lahish.
4.O’ta o’tkazuvchanlik.
1. Elekt zaryadlarning bir tomonlama oqimi elektr toki deb yuritiladi. Zaryadlrning qaysi tomonga harakat qilishidan qat’iy nazar, elektr tokining yo’nalishi shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi deb qabul qilingan.
Metallarda erkin elektronlar tartibsiz harakatlanadi bunda tok hosilbo’lmaydi, elektronlar bir tomonlama harakatlanganda bu elektronlarning harakat yenalishiga teskari yo’nalgan elektr toki mavjud deb hisoblaymiz.
Elektronlarning o’tkazgichdagi bir tomonlama harakati uzluksiz bo’lishi uchun undagi elektr maydon ta’siri ham bo’lishi kerak.
Erkin musbat zaryadlarning elektr maydondagi harakati, potensiali yuqori bo’lgan nuqtadan potensial kam bo’lgan nuqta tomon bo’ladi. Metallarda elektronlarning harakat yo’nalishi tokning yo’nalishiga teskari bo’ladi.O’tkazgichning uchlariga ma’lum potensiallar ayirmasi qo’yilgan zohati elektr maydon yorug’lik tizimi bilan o’tkazgichda tarqaladi va bu maydon o’z navbatida o’tkazgichning hamma joyda mavjud bo’lgan erkin elektronlarni kichik potensialli joylardan katta potensialli joylarga qarab harakat qilishga majbur etaadi, natijada o’tkazgich bo’ylab bir tomonlama yo’nalishda elektr toki o’ta boshlaydi. O’tkazgichda elektr maydon kuchlnganligi 100volt/m bo’lganda, elektronlarning harakat tezligi 0,1m/s ga yaqin bo’ladi. S.I.sistemasida tok kuchining birligi 1A hisoblanadi; J=q/t
2.Om qonuniga asosan bir jinsli metal o’tkazgichdan o’tayotgan tok kuchi o’tkazgichdagi kuchlanish tushuvchi I ga proporsional bo’ladi;
J=1/RI (1)
Bir jinsli o’tkazgich deb, tashqi kuchlar ta’sir etmaydigan o’tkazgichga aytiladi. Bu holda kuchlanish o’tkazgichlar uchlaridagi φ₁-φ₂ potensiallar ayirmasiga teng bo’ladi. R- kattalik o’tkazgichning qarshigi deb ataladi. Qarshilik birligi Om bo’lib, u shunday o’tkazgichning qarshiligiki 1B bo’lganda o’tkazgichdan 1 A tok o’tadi.
Qarshilikning materialiga bog’liq. bir jinsli silindrsimon o’tkazgich uchun
l-o’tkazgich uzunligi, s-uning ko’ndalang kesim yuzasi, -o’tkazgich yasalgan materialning tartibiga bog’liq bo’lib, solishtirma elektr qarshilik deyiladi.
Om qonuniga differensial ko’rinishda yozish mumkin. O’tkazgich ichidagi qandaydir nuqta atrofida fikran, yasovchilari shu nuqtadagi tok zichligi vektori j ga parallel bo’lgan elementar silindrik hajm ajratamiz.

Silindrning ko’ndalang kesimidan jds tok oqadi. Slindrga qo’yilgan kuchlanish Edl ga teng, bunda E-berilgan nuqtadagi kuchlanganlik.

Slindrning qarshiligi gat eng. Bu qiymatni (1) ga qo’ysak ifoda hosil bo’ladi.
Zaryad tashuvchilar har bir nuqtada E vector yo’nalishi bo’ylab harakatlanadi. Shuning uchun j va E ning yo’nalishi mos tushadi. ifodani yozamiz. bunda materialning elektr o’tkazuvchanlik koeffisenti yoki o’tkazuvchanlik deyiladi.
Ohirgi ifoda Om qonuning diferensial ko’rinishni ifidalaydi. Ko’pchlik metallarning solishtirma qarshiligi tempuratura oshishi bilan tahminan chiziqli qonun bilan oshib boradi. dagi solishtirma qarshilik.
Absalyut tempuraturaga o’tsak T gat eng. Past tempuraturada bu qonundan chetlanish mavjud. Ko’pchilik hollarda _qol ning kattaligi materialning tozaligiga va undagi qoldiq mehanik kuchlanishlarga kuchli bog’langan. SHuning uchun materiallarga texnik ishlov bergandan so’ng keskin kamayadi. Ideal to’g’ri panjaraga ega bo’lgan absalyut toza metal uchun absalyut nol’ tempuraturada Metallar va qotishmalarning ko’pchilik gruhlarda bir necha Kel’vin gradus tartibdagi tempuraturada qarshilik sakrab nol’ga aylanadi. (grafik 2-chiziq)

O’ta o’tkazuvchanlik deb ataluvchi bu xodisani birinchi bo’lib 1911 yilda Kamerling-Onnes simobda payqagan. Keyinchalik o’ta o’tkazuvchanlik xodisasi qo’rg’oshin, qalayi, ruh, alyuminiy va boshqa metallar shuningdek bir qator qotishmalarda payqaldi. Har bir o’ta o’tkazuvchan modda o’zining Tk kritik tempiratirasiga ega bo’lib, bunda u o’ta o’tkazuvchan moddaga magnit

maydoni ta’sir etganda uning o’tkazuvchanlik holati buziladi. O’ta o’tkazuvchanlikni buzuvchi H_k kritik maydon T=T_k bo’lganda nol’ga teng bo’ladi va tempuratura pasayishi bilan oshadi.
1958 yilda YU.N. Bogolyubov o’ta o’tkazuvchanlikni nazariy jihatdan to’la tushuntirib berdilar.