O’zbekiston respublikasi xalq talimi ta’lim vazirligi

17 – MAVZU: QUMLI CHO’L TUPROQLARI. (2 soat)
Reja:

1. 
   Qumli cho’l tuproqlar tarqalishi, tabiiy-iqlim sharoitlari.
   
2. 
   Qumli cho’l tuproqlar morfologiyasi, tarkibi va xossalari.
   
3. 
   Qumli cho’l tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish.
   

Tayanch tushuchalar. Tarqalishi, iqlimi, termik kondensatsiya, kapillyarligi, o’simlik qoplami, morfologik buzilishi, kimyoviy tarkibi, fizik xossalari, foydalanishi, loyqa yuborish, gilli tuproq solish (kalmotaj), yomg’irlatib sug’orish, o’g’itlash, kulislar yaratish, ihota daraxtzorlar barpo qilish.
Qumli cho’l tuproqlari O’rta Osiyoda jumladan Qoraqum, Qizilqumda, Qarshi cho’llari, Mirzacho’l, Sherobod vodiysi, Buxoro vohasi, Farg’ona vodiysi, g’arbiy Kopetdog’ tog’oldi tekisliklarida va boshqa maydonlarda keng tarqalgan.
Tabiiy o’simliklari saqlanib qolgan katta maydonlarda o’ziga xos qumli cho’l tuproqlari shakllangan bo’ladi.
Iqlimi o’ta quruq bo’lgan sharoitda mayda zarrali tuproq ona jinslardagiga nisbatan qumli yerlarda tuproq paydo bo’lish jarayonlari boshqacha kechadi. G’ovak qumli jinslarda tuproq profili uncha yaxshi shakllanmagan va nisbatan yosh tuproqlar hosil bo’ladi. Genetik gorizontlari shakllangan va yaxshi ajralib turadigan tuproqlar asosan chang zarrachalari ko’p bo’lgan qumlarda va o’simliklari yaxshi rivojlangan sharoitlarda yuzaga keladi. Qumli tuproqlarning kelib chiqishida ularning atmosfera yog’inlari suvlarini deyarli to’liq va ancha chuqurlikka qadar o’tkazilishi muhim ahamiyatga ega. Jumladan, Qizilqumda uncha ko’p bo’lmagan atmosfera yog’inlari (80-120 mm) hatto tuproqning 1-1,5 m ga qadar singib, tuproqni namlaydi. Vaholanki, mayda zarrali tuproqlarda bu ko’rsatkich 40-50 sm dan oshmaydi. Yer usti qurigandan keyin ancha chuqurga qadar singib borgan nam, tuproqda yaxshi saqlanib qoladi va asosan transpiratsiya uchun sarflanadi.
Qumlar o’ziga xos issiqlik rejimiga ham ega. Harorat o’ta yuqori va o’simliklari siyrak bo’lgan sharoitda qum yuzasi 60-80 ⁰S gacha qiziydi. Qumlar issiqlikni yaxshi o’tkazganligi sababli kunduzi muayyan chuqurga qadarli qizib, kechasi esa tez sovuydi.
Natijada bug’simon suvning termik kondensatsiyasi tufayli tuproqda ancha miqdorda qo’shimcha nam (gektariga 600 m³ gacha) to’planadi. Qumli tuproqlarning kapillyarligi kam bo’lganligidan, 30-40 sm dan 100 sm ga qadarli bo’lgan qatlamda doim nam to’planib turadi. Shuning uchun qumli cho’llarda o’simliklar yaxshi o’sib rivojlanadi va ularning turlari ham xilma xil. Bahorda qum betini efimer va efemeroidlar qalin qoplagan bo’lib, may oylariga borib issiqdan qurib qoladi. Bundan tashqari qumlarda ko’p yillik xilma xil butalar (qum akatsiyasi, kolligonum, sho’ra va saksovul singarilar) yaxshi o’sadi. Bu o’simliklarning chuqurga o’sadigan ildizlari qum qatlamlaridagi nam va sizot suvlaridan yoz davomida samarali foydalanadi. O’simliklar qoplami yaxshi rivojlanganligi sababli tuproqqa tushadigan har yilgi o’simlik qoldiqlari ham ancha ko’p. Ammo bu organik qoldiqlar, tuproqda nihoyatda jadal rivojlanadigan mikroorganizmlar ishtirokida, qisqa davrli bahor oylarida, tezgina parchalanib ketadi. Shuning uchun qumli cho’l tuproqlarida gumus juda kam to’planadi va tuproq profili soddaroq tuzilgan bo’ladi.