O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2.2. Zaharsiz ilonlarning respublikamiz hududida tarqalishi.
Zar ilon yoki suv iloni (Natrix tessellata) — Yevrosiyo zaharsiz ilon, Suvilonlar oilasiga, tangachalilar kenja turkumiga mansub. Uni suv iloni ham deb atashadi. Ayollar erkaklarnikidan kattaroqdir. Ularning odatdagi o'lchamlari 1,0–1,3 m uzunlikda. Ularning rangi kulrang-yashildan jigarranggacha yoki deyarli qora ranggacha o'zgarishi mumkin, orqada qora dog'lar mavjud. Qorin ba'zan yorqin sariq yoki to'q sariq rangga bo'yalgan, qora dog'lar bilan, zarga juda o'xshash, shuning uchun nomi shunday atalgan.

2.2 13-rasm. Zar ilon yoki suv iloni (Natrix tessellata)
Asosan daryolar, daryolar va ko'llar yaqinida yashaydi, ko'pincha baliq bilan oziqlanadi. Ba'zida u qurbaqalar, qurbaqalar va kurtaklar kabi amfibiyalar bilan ham oziqlanadi. Himoya sifatida u kloakasidan juda yomon hidli suyuqlikni tarqatadi. Juftlanish davrida (mart-may) ular katta guruhlarga to'planishadi. Tuxum qo'yish odatda iyul oyida bo'lib, bitta uyada 10-30 tuxumdan iborat. Yosh ilonlar sentyabr oyining boshida tuxumdan chiqadi.

2.2 14-rasm. Zar ilon yoki suv iloni (Natrix tessellata)
Zar ilon Yevrosiyoning katta qismida joylashgan: Afg'oniston, Albaniya, Armaniston, Avstriya, Ozarbayjon, Bosniya va Gertsegovina, Bolgariya, Xitoy, Xorvatiya, Kipr, Chexiya, Frantsiya, Gruziya, Germaniya, Gretsiya, Vengriya, Hindiston, Eron, Iroq, Isroil, Italiya, Iordaniya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Livan, Shimoliy Makedoniya, Pokiston, Polsha, Ruminiya, Rossiya, Serbiya, Slovakiya, Sloveniya, Shveytsariya, Suriya, Tojikiston, Turkmaniston, Turkiya, Ukraina, O‘zbekiston va Yaman. Bu tur Misrda ham mavjud.
Sharq bo’g’ma iloni – Eryx tataricus (Liechtenstein, 1823) sudralib yuruvchilar sinfi, tangachalilar turkumi, ilonlar kenja turkumi soxta oyoqlilar oilasi bo’g’ma ilonchalar urug’iga mansub tur. Xalqaro reptiliyalar katalogi ma’lumotiga ko’ra bugungi kunda uning 3 ta kenja turi mavjud. Turkmaniston ,,Qizil kitobi”ga areali cheklangan tur (III mezon) sifatida kiritilgan.
Ilonlarning o’rtacha uzunligi urg’ochilarida 1050 mm, dumining uzunligi 60-70 mm; erkaklarining uzunligi 950 mm, dumining uzunligi 70-80 mm gacha yetadi. Dumlarining uchi to’mtoq, aylana hosil qiladi. Peshonasi va tumshug’ining yuqori yuzasi u yoki bu darajada tekis yoki birozgina bo’rtgan. Ko’zlari ikki tomonda biroz yuqorida joylashgan. Boshi bo’yni bilan yaqqol chegaralanmagan, yuza tomondan ko’p sonli mayda noto’g’ri shaklli tangachalar bilan qoplangan. Qorin tangachalari 169-213 tagacha, dumosti tangachalari esa 27-45 tagacha yetadi. Tanasining aylanasidagi tangachalar 43-59 qatordan iborat. Tanasining orqa tomonidagi va dum qismidagi tangachalari turlicha, silliqdan to kuchli g’adir-budur holatgacha bo’ladi.

2.2 15-rasm Sharq bo’g’ma iloni (Eryx tataricus) 
Tanasining yuqori tomoni sariq-jigarrang, qizil-jigarrang yoki kulrang-jigarrang tusda tovlanadi. Orqasi bo’ylab turli shakldagi qora-qo’ng’ir dog’lar ko’zga tashlanadi. Tanasining yon tomonida esa ko’p sonli to’q rangli dog’lar va hollari mavjud. Qorin tomoni ba’zan qora-qo’ng’ir dog’li, ba’zan esa dog’siz yorqin rangda bo’ladi.
Sharq bo’g’ma iloni Qozog’istonning markaziy qismi va sharqiy qismida, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmanistonning sharqiy qismida uchraydi. O’rta Osiyodan tashqarida ularni Eron, Afg’oniston, g’arbiy Pokiston, Shimoli-g’arbiy Hindiston, g’arbiy Xitoy va janubiy Mug’ulistonda ham uchratish mumkin. Asosiy tarqalish areali janubi-sharqiy O’zbekiston va Tojikiston hududiga to’g’ri keladi.
Sharq bo’g’ma ilonining 3 ta kenja turi ma’lum bo’lib, (Eryx tataricus tataricus Lichtenstein, 1823) Tojikistonning shimoliy mintaqasida, O’zbekistonning Farg’ona vodiysida uchraydi. Tojikistonning Vaxsh vodiysida esa (Eryx tataricus speciosus Tsarevskji, 1915) kenja turi keng tarqalgan bo’lib, Tojikistonning janubi-g’arbiy qismidagi Hisor vodiysida esa (Erys tataricus vittatus Chernov, 1959) kenja turi ko’proq uchraydi. So’nggi kenja turni aksariyat sistematiklar alohida tur sifatida e’tirof qilishadi, lekin hali-hanuz uning sistematik o’rni to’liq ko’rib chiqilmagan.

2.2. 16-rasm. Sharq bo’g’ma ilonining Markaziy Osiyodagi tarqalish areali
Sharq bo’g’ma ilonini tuproqli va o’simliklar nisbatan zich o’sadigan cho’llarda, yarim cho’l va adirliklarda uchratish mumkin. Cho’l hududining o’simliklar bilan qoplangan qismidan qochmaydi, lekin ochiq qumliklar va barxanliklardan uzoq yuradi. Vohalarda esa efemer o’simliklar o’sadigan tepaliklar, toshli va shag’alli adirliklarning butazorlar bilan qoplangan qismida, sahrolarning esa shuvoq va sho’ralar ko’p o’sadigan hududlarida uchraydi. Ba’zan esa sug’oriladigan yerlarda ham uchrab turadi.
Tog’li hududlarda dengiz sathidan 1500-1600 metr balandlikka ega bo’lgan hududlarda pistazorlarda ham uchraydi. E.t.tataricus shimoliy Tojikistonning qumliklarida, tuproqli va qumli tekisliklari va adirliklarida uchraydi. O’zbekiston va Turkmaniston hududida joylashgan Ko’hitang tizmalarida esa tuproqli adirliklarda va efemer o’simliklar ko’p o’sadigan toshli hamda toshli-shag’alli qiyaliklarda yashaydi. E.t.speciosus kenja turi Vaxsh vodiysida keng ko’lamda tarqalgan bo’lib, uni daryo qirg’oqlaridan 1-2 metr uzoqlikda uchratish mumkin. Hisor vodiysiga xos bo’lgan E.t.vittatus kenja turi esa asosan o’rmonli adir va tog’liklarda dengiz sathidan 700 metr balandlikkacha bo’lgan mintaqalarda uchraydi.