O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi qarshi davlat universiteti

2.3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tabiat bilan tanishtirishning shakl, metod va vositalari

Pedagogikada metod deb, pedagog va bolalarning birgalikdagi faoliyatlari

tushuniladi. Bunda pedagog bolalarga bilim beradi, bolalar esa bilim ,

kunikmalarini uzlashtiradilar.

Tabiat bilagn tanishtirishda kuyidagi metodlardan foydalaniladi :

Kurgazmali uslub: (kuzatish)

Amaliy uslub

Ogzaki uslub

Bolalarga bilim berishda bilimlar mazmuniga kura uslub va usullar tanlanadi.
Masalan: Biror bir Qush bilan tanishtirishda etakchi metod kuzatish

hisoblanadi. Tabiat	xodisalari bilan tanishtirishda esa	etakchi metod ogzaki
uslub hisoblanadi.
Kuzatish atrof – olam predmetlari va xodisalarini maksadga muvfoik, rejali idrok
	etishdir.
Kuzatish murakkab bilish faoliyati bulib, unda idrok, tafakkur va nutk
ishtirok etadi. Kuzatilaetgan xodisani tushuntirishda bolaning			tajribasi, bilimi,
malakalari muxim ahamiyatga ega.
Predmet va	xodisalarning xususiyati va sifatlari		haqidagi bilimni
shakllantirish maksadida takshil etiladigan kiska muddatli		kuzatuvlar jaraenida

bolalar qismlarning shakli, rangi, katta- kichikligi, tuzilishi, fazoviy joylashuvini, satxining harakterinin farklashni, xayvonlar bilan tanishganda esa harakat harakteri ular chikadigan tovushlarni xam urganadigan va x.k. Usimlik va

xayvonlarning		usishi va rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy uzgarishlar haqidagi
bilimlarning eritilishi uchun kuzatishning ancha murakkabrok turi						uzoq muddatli
kuzatishlardan		foydalaniladi,		bugnda	bolalarga ob`ektning	kuzatilaetgan
xolatini	ilgarigisi bilan qiyoslashga tugri keladi. Kuzatish predmetining ayrim
belgisiga kura		uning xolatini aniqlash, ayrim belgilarga kura yaxlit manzarani
tiklash	maksadida		xam tashkil	etilishi	mumkin. Kuzatishning	yana bir turi

solishtirib kuzatishdir. Kuzatishning bu turi urta guruxdan boshlab tashkil etiladi. Solishtirma kuzatishda bir turdagi usimlik eki xayvonlarni kuzatiladi, ya`ni ,

masalan, pishgan meva bilan xom mevani, yorug‘likda usgan usimlik bilan soyada korongulikda usgan usimliklarna uzaro solishtirib kuzatish.

Tarqatma materiallardan foydalanib, kuzatishlar urta guruxdan boshlab tashkil etiladi. Bu kuzatish bitti ob`ektni kuzatishdan murakkabjdir. Bu urinda tarbiyachidan uz dikkatini taksimlash , barcha bolalar harakatini uyushtira olishi talab etiladi, yubolalar esa tarbiyachining barcha topshiriklari kursatmalariga aniq

rio	qilishdan	tengdoshlari, tinglashlari	va	quloq solishlari,		boshqalarning
kuzatishlari bilan taqqoslashlari va qiyoslashlari					kerak. Kuzatishlarni tashkil
etishning katta		ahamiyati bor. Barcha bolalar		turli	tadkikotchilik	harakatlarida
						52

foydalanishda, mashqlarni O‘quv kunikmalarini takomillashtirish imokniga ega buladilar. Bolalarni aniq, tasavvurlar shakllanadi. Tarkamtma material sifatida usimliklar va ularning qismlaridan foydalanish mumkin.
Kuzatishda ishtirok etuvchi har bir bola mtaerial tuplamini kuliga oladi. Kuzatish jarayonida tarbiyachi bolalarga savollar beradi. Olingan tasavvurlar
qiyoslanadi. Tarbiyachi bolalarni xulosa chiqarishlariga kumaklashadi. Kuzatishlarda tarqatma materiallardan foydalanish bolalarning yuqori faoliyatini ta`minlaydi.
Kurgazmali metodlar guruxiga bolalar bilan birga rasmlarni kurish diapozitiv va kinofil`mlarni namoyish qilish ham kiradi.
Bu metodlar foydalanish xilma- xil vaziflarni xal qilishga tasavvurlarni aniqlash va bilimlarini tizimlashtirish, umumlashtirish, estetik idrokini tarkib toptirishga YORam beradi.
Rasmlar tabiat xodisalarini batafsilrok kurish dikkatini uzoq muddat shu predmetni karatish imoknini beradi, buni esa kupincha tabiatni bevosita kuzatishda tabiatning dinamikligi va uzgaruvchanligi tufayli amalga oshirilishining imkoni bulmaydi. Bundan tashkari kup xodisalarni bevosita kuzatish mumkin emas. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda ta`miliy, vokeaband, predmetli, shuningdek, badiiy rasmlardan foydalaniladi. Ta`limiy , vokeaband predmetli rasmlar bolalarni
ukitishda kurgazmali vosita sifatidla maxsus yaratilgandir. Rasmlardan foydalanishdan maksad bolalarda tabiatga nisbatan estetik munosabatni tarkib toptirishdir.
Bolalar bog‘chasida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda diapozitiv diafil`m, kinofil`m, telefilm`lardan foydalaniladi.
Fil`mni kurishga bolalarni oldindan tayyorlash lozim. Buning uchun fil`m mazmuniga boglik suxbatlar ekskursiyalar utkaziladi, kitoblarni o‘qish tashkil etiladi. Bevosita fil`mlarni kursatishdan oldin bolalar yullanma beruvchi suxbat utkazilib , unda bolalarga fil`mni kuraetganlarida e`tibor berishlari lozim bulgan topshiriklar beriladi. Fil`m kurib bulganidan keyin muxim joylarini ajratib kursatishga yullangan suxbat utkaziladi. Maktabgacha kichik eshdagilar uchun ovozsiz fil`mdan foydalanish ma`kul. Ularning mazmunini tarbiyachi aytib turadi. Fil`m sungida kichkintoylar bilan maxsus suxbat utkazish tavsiya etiladi.
Yosh avlodni har tomonlama kamol toptirishda bolalarni tabiat bilan tanishtirishning ahamiyati kattadir.
Yoshlarga tarbiya berar ekanmiz, eng avvalo tarbiyaning shu kecha-kunduzdagi ahamiyatini, zarurligini, ham jamiyatimiz uchun, ham insonning shakllanishidagi rolini ilmiy asosda tushuntirib berishimiz kerak.
Yoshlarni tarbiyalashda, dastlab umumiy tarbiyaning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarini bilib olishimiz kerak.
Yoshlarda dunyoga harashni shakllantirishda ularni tabiat bilan tanishtirishning, tabiatda bo‘ladigan voqea-hodisalarning, o‘simlik va hayvonot olamining roli beqiyos kattadir.

53

Umumiy tarbiyani singdirishda tabiat elementlari, uning boyliklari, jonli va jonsiz tabiatdagi materialistik nuqtai nazardan foydalanib, Yoshlarni uning sir-asrorini to‘liq bilib olishga, o‘rganishga va ulardan oqilona foydalanishga o‘rgatishimiz lozim.

Yosh avlodni har tomonlama tarbiyalash bolalar bog‘chalarining va maktablarning oldida turgan eng muhim vazifadir. Bu g‘oyani amalga oshirishda ularni tabiat bilan tanishtirish ham asosiy vositalardan biri hisoblanadi.

Tabiatdagi barcha tiriklik jarayonlar ma‘lum qonuniyat asosiga qurilgan bo‘lib, uni bilib, o‘rganib olishimiz, undan oqilona foydalanishimiz kerak.
Haqiqatdan ham shaxsni har tomonlama shakllanishi bizning jamiyatimizdagina amalga oshadi. Chunki yoshlarni o‘sishi, o‘lg‘ayishi uchun ona tabiatning hamisha bag‘ri ochiq. Biz yilning qaysi faslida toqqa, tog‘ etaklariga, qir-adirlarga, daryo, hovuz, kanallar bo‘ylariga sayrga bormaylik, hamisha u erlarning xush manzara, xush havosini ko‘rib, bahri dilimiz ochiladi. Tabiat go‘zalliklaridan estetik zavq olamiz, bu bola ongining rivojlanishiga, uning har tomonlama kamol topishiga cheksiz imkoniyatlar ochib beradi.
Darhaqiqat tabiatning o‘z qonuniyatlari borki, biz uning sodir bo‘lish sabablarini bilmasdan, mohiyatini tushunmasdan turib, Yoshlarga tabiat haqida to‘g‘ri tushuncha bera olmaymiz.
Bir vaqtlar vahima, dahshatga aylangan quYosh, oyning tutilishi, endilikda ilg‘or fan bularning barchasini sirini ochib beradi. Hatto bizda Oy va QuYoshni qachon, qaysi vaqtda, qancha vaqtga tutilishini 5—10 yillab oldin aytib beradi.
Bog‘cha sharoitida bolalarni tabiat bilan tanishtirish yil fasllariga bog‘lab amalga oshiriladi. Shunday ekan, tabiatning bir manzarasini yilning to‘rt faslida kuzatish jarayonida, bolalarga buning hosil bo‘lish sabablarini, nima uchun kuz, qish, bahor va yoz bo‘lishini aytib berish zarur.
Yoshlarni tabiatning qonuniyatlari bilan tanishtirishning ahamiyati shundaki, ularning to‘g‘ri o‘sib ulg‘ayishiga, tabiatda bo‘ladigan voqea-hodisalarni ilmiy asosda tushunishga olib keladi. Bu bolaning shakllanishida, tabiatga, ona-vataniga, tabiat boyliklariga bo‘lgan mehr-muhabbatini oshiradi.
Bolalarni har tomonlama tarbiyalash deganda, ularni o‘zi yashab turgan muhitni toza saqlash, qo‘riqlash, ko‘kalamzorlashtirish kabi xislatlar ham kiradi.
Darhaqiqat, tabiatni muhofaza qilish ayrim kishilarning ishi deb haramasdan bu hammaning ishi bo‘lib, uni yoshlikdan, bolalar bog‘chalaridan boshlash yanada yaxshi samaralar berishini esdan chiharmasligimiz kerak.
Bog‘cha yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda tabiat bilan tanishtirishning o‘ziga xos tarbiyaviy xususiyatlari bor. Bu jarayonni turli vositalar, metodlar, yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, bolalarni ekskursiya, kuzatish, sayr qildirish orqali tabiat bilan tanishtirish mumkin. Bu hammaga tanish, ma‘lum bo‘lgan metodlardir. Faqat ana shu metodlarni takomillashtirishimiz, ma‘lum bir maqsadga haratishimiz, har bir tabiat bilan tanishtirilganda bola ongida, bilimi va tushunchasida tabiat haqida yangi bir tushuncha, yangi bir g‘oya qolmog‘i kerak. Shuning uchun ham tarbiyachilar izlanuvchan, o‘z ustlarida

54

tinmay ishlaydigan, unga topshirilgan vazifaning qanchalik muhim ekanligini his qilgan kishilar bo‘lishi kerak.

Tabiat rang-barang. Uning imkoniyatlari ham cheksiz. Biz tarbiyachilar ana shu rang-baranglikni, imkoniyatlarni ko‘ra bilishimiz, ulardan tarbiya jarayonida oqilona foydalanishimiz kerak.

Oddiy bir misol. Xona o‘simliklari, gullari bor. Ularni parvarish qilish bolalarga topshirilib, bolalarni qiziqtirish maqsadida har bir gulning nomi yoniga uni parvarish qilayotgan qiz yoki o‘g‘il bolaning ismini yozib qo‘yilsa qanday yaxshi bo‘ladi. Tarbiyachi har kuni bolalarga uni ko‘rsatib, «haranglar Nargizaning marvaridguli o‘ziga o‘xshab har kuni ochilib, sochilib barglari yashil bo‘lib borayotir» deyilsa, bilasizmi, buning Nargiza uchun qanchalik tarbiyaviy ahamiyati bor. U gruppadagi boshqa bolalarga bilintirmay tarbiyachi so‘zini yoshitganda «beixtiyor yayrab bir jilmayib, kulib qo‘yadi». Bizga mana shunisi kerak. Bolaning jilmayishi, kulishi, bola uchun yangi bir quYosh chiqqanday. Usha paytda bola orga-nizmida qanchalik fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, uning qobiliyatidan yashirinib yotgan imkoniyatlari, talanti rivoj topadi.
Biz nima uchun bolalarni har tomonlama kamol toptirish kerak deymiz. Chunki inson organizmida hamma ishni qila oladigan imkoniyatlar bor. Faqat biz tarbiyachilar uni vaqtida parvarish qilsak, uni o‘sib voyaga etishi uchun sharoit yaratsak, u albatta kurtak yozib hosil beradi. Masalan, dunyoga dong taratgan amerikalik shaxmatchi Fisherni bilasiz. Uni shaxmatchi bo‘lishiga xolasi sababchi bo‘lgan. Fisher 3 Yoshga kirganda uning tug‘ilgan kuniga xolasi shaxmat sovg‘a qiladi. U 4 Yoshigacha shaxmat donalarini shaxmat doskasi ustida terib, yurish yo‘llarini o‘rganadi. 5—6 Yoshida oilasidagilarni shaxmatdan yutadi. 7—8 Yoshida maktabda shaxmat chempioni degan nom oladi. 10 Yoshida shaxmatchi degan nom butun shtatga tarqaladi. Xullas, harabsizki, u dunyo chempioni darjasigacha ko‘tariladi.
Ko‘rdingizmi, FishYORa shaxmatga bo‘lgan talanti, qobiliyati xolasining bir turtkisi bilan ochilib, u o‘z imkoniyatini, elga, xalqqa, dunyoga taratdi. Bu tasodifiy, albatta. Ammo tasodiflar ham ba‘zan katta yangiliklar, ochilmagan qirralarni kashf etishi mumkin. Bordi-yu xolasi shunga shaxmat zmas, boshqa biror narsa sovg‘a qilganda ajab emasdi, uning shaxmat sohasidagi talanti rivojlanmay, «yopiq g‘ozon yopiqligicha» qolib ketishi mumkin edi.
Shuning uchun ham bolani bog‘chada tarbiya qilar ekanmiz, «u hech narsani bilmaydi», «u hali Yosh» «u hali bu narsalarning farqiga bormaydi» deb o‘ylash katta xatolikdir.
Bola organizmi u tug‘ilgan kundanoq shakllana boradi. Faqat bu YORa hamma bolalarning imkoniyatlari, organizmining fiziologik holati har xil ekanligini esdan chiharmaslik kerak. Negaki bolalar turli oilalarda, turli sharoitda tug‘iladi. Ularning ota-onalari ham turlichadir. Shu bois tarbiya jarayonida ham biz ana shu turlichalik atamasini hech esdan chiharmay, «nima uchun bu bola buncha injiq» «nega bu buncha mahmadona», nega bu bola buncha latta», «nega bu bola buncha tinmas» deb ranjitmasligimiz kerak. Bolalarni tabiat bilan

55

tanishtirayotganda ham ularning ana shu xususiyatlarini, harakterini, qiziqishini hisobga olib, so‘ngra tarbiya bermog‘imiz lozim.

Bolalarni tarbiyalashda tabiatdan foydalanishning metodlari juda ko‘p bo‘lib, ularning har biridan vaqti soati bilan gruppadagi bolalarning Yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanish kerak bo‘ladi. Masalan, kichik Yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirib, ta‘lim-tarbiya berishda ko‘proq xona o‘simliklarini parvarish qilish, suv solish, barglarini artishdan boshlash kerak. Bu gruppa bolalari bilan bog‘cha uchastkasiga chiqib ob-havoni kuzatish (yomg‘ir, qor yog‘ishini, quYoshning charaqlab turishini, shamolning esishini), o‘simliklarni o‘rganish (uchastkada o‘sadigan 1—2 daraxtni), gullarni (gullash paytini) va ularning bir-biridan farqini ko‘rsatib, utlarning yashil va past bo‘yliligi, daraxtlarning baland va barglarining kup bo‘lishini aytib, ularning xususiyatlari bilan tanishtiriladi.

Uchastkada qushlar bilan ham tanishtirilib, ularni uchib kelishini, daraxtlar shoxiga qo‘nib, uning po‘stlog‘ini cho‘qishini, tovush chiharib sayrashini, uchishini kuzatadilar.
Katta gruppa bolalar bilan esa butunlay boshqa ishlar: ko‘pincha yil fasllarining bir-biridan farqi, jonli organizmlarning hayot sharoitlari, uy va yovvoyi hayvonlar haqidagi bilimlari sinab ko‘riladi. Bu yoshda o‘z o‘lkasining tabiatini sevish va uni asrash ruhida ta‘lim beriladi. Ayniqsa, o‘simliklarni hayvonlarni seva bilish, tevarak-atrofdagi tabiat go‘zalliklaridan zavqlana bilish ruhida tarbiyalamog‘imiz kerak.
Eng muhimi, bolalarni tabiatda o‘zini tuta bilishi, dam olgan joyini ifloslamaslik, gullayotgan o‘simliklarga ehtiyot bo‘lish, hayvonlarni asrash, chumoli uylarini buzmaslik, qushlarni ko‘rganda ularni ehtiyot qilish, tosh otmaslik kerakligi kabi ta‘lim-tarbiya g‘oyalari tushuntirilishi zarur.
Bog‘cha uchastkasida va uning atrofida esa mahalliy o‘simliklar bilan tanishish, polizlarda sabzavot ekinlari o‘stirish kabi ishlarni bajarish kerak. Bolalar bu yoshda 6—7 gulli o‘simliklarning barg va gul tuzilishiga harab farq qila olishlari, g‘alladoshlardan 2 turini, zamburug‘larning 3—4 turini, 2—3 ta dala o‘simliklarining nomini bilishlari kerak. Mahalliy hayvonlarni yaxshi bilishlari, ayniqsa 4—5 ta qishlovchi va 3—4 ta uchib ketuvchi qushlarni (rangi, kata – kichikligi, tovushi, harakat qilishini), 2—3 ta kapalakni, qo‘ng‘iz, ninachi, chumoli, asalari, qurbaqa, kaltakesak kabilarni bilishi, ularning yashash muhitini, harakat qilish yo‘llarini (suzishi, sakrashi, daraxtlarga tirmashishi, uchishi va shunga o‘xshashlarni) farqlaydigan, biladigan bo‘lishlari kerak.
Pedagogikada metod deyilganda katta yoshdagi kishilar va bolalarning ma‘lum ta‘lim-tarbiyaviy natijalari, bilimlarni egallash, malaka ko‘nikmalarini hosil qilish qobiliyatlarni o‘stirish, aqliy va axloqiy sifatlar, xulq-odatlarini shakllantirishga erishishga io‘llangan hamkorlikdagi faoliyat tushuniladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayonida esa xilma-xil metodlar: ko‘rgazmali (kuzatish, rasmlarni ko‘rish, diafilm, kinofilm va kompyuterlarni namoyish qilish), amaliy (o‘yin metodi, mehnat, oddiy

56

tajribalar) va og‘zaki (tarbiyachining hikoysi, badiiy asarlarni o‘qish) suhbatdan foydalaniladi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda xilma-xil metod va usullardan foydalanishning sababi bolalarning yoshi, psixologiyasi, tabiat bilan turli darajada tanish bo‘lganligidandir. Bundan tashhari tabiat bilan tanishtiriladigan ob‘ektlarning mazmuni, hajmi, xususiyati va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatlari ham hisobga olinadi. Shuni unutmaslik kerakki, mavjud metodlar bir-biri bilan uzviy bog‘langan, biri-birini to‘ldiradi, biri biriga xizmat qiladi.