O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

1.2. Chizmalarda detal yuzlarining g'adir budurligi va pardozlash 
belgilari.
Detallarni ishlab chiqarish jarayonida turli kesuvchi asboblar
qo'llaniladi. D etallar qanday usul va kesuvchi asboblar bilan
tayyorlanishidan qat’iy nazar, ulaming yuzalari butunlay tekis bo‘lmaydi
va kesuvchi asboblaming izlari qoladi. Bu izlaming, boshqacha aytganda,
g'adir-budurliklarning shakli, katta-kichikligi detalni tayyorlash va
pardozlash uchun ishlatiladigan asboblaming turlariga bog'liq.
Bu g‘ adir-budurliklar detal yuzalari da bevosita
kuzga ko‘rinadi, «ayrim» larini esa mikroskop
yoki lupa yordamida ko‘rish mumkin (1 .1-rasm).
Y uzalarining g ‘adir-budurligi ularning
bazaviy uzunlik qilib qabul qilingan uchastkadagi
yuza relyefm i tashkil qiluvchi do‘ngliklar va
botiqliklar soni va o‘lchamlari bilan belgilanadi.
M ashinalar va m exanizm larning ishlash
protsesslarida detallardagi g‘adir-budurliklar ishqalanuvchi yuzalarning
bir-biriga nisbatan siljishiga qarshilik ko‘rsatadi va ishqalanuvchi
kuchlam ing paydo b o iish ig a asosiy sabab bo‘ladi. Shuning uchun
mashinalaming ish unumi va chidamliligi shu mashina tashkil topgan
detallar yuzalarining tozalik darajasiga, ya’ni g‘adir-budurliklaming 
kattakichikligiga bog‘liq. Yuzalarning tozalik darajasi har xil bo‘ladi, bu asosan
detalga ishlov berishga bog‘liq.

---

Yuzalarning g‘adir-budurlik parametrlari va xarakteristikalari.
Detallar yuzalarining g‘adir-budurlik darajasini aniqlovchi ko‘rsatkichlar
0 ‘zDSt 2789:98 da qabul qilingan. Bu ko‘rsatkichlar yuzadagi g‘adirbudurliklaming 
o‘lchamlari va boshqa parametrlari bilan ifodalanadi.
0 ‘zDSt 2789:98 da yuzalarning quyidagi g‘adir-budurlik parametrlari
va xarakteristikalari qabul qilingan ( 1 .2 -rasm).
Detallarni ishlab chiqarish jarayonida qanday kesuvchi asboblar
qo‘llanilmasin, baribir yuzalar butunlay tekis bo‘lmaydi, ya’ni notekisliklar
paydo bo‘ladi. Ish jarayonida yoki birikish xarakteriga qarab, detallaming
yuzalari m a’lum bir talabga javob berishi lozim. Yuzalar sifati, ya’ni
notekisliklari majmui yuzaning g ‘adir-budurligi (tozaligi) deyiladi.
G ‘adir-budurlikni baholash uchun 0 ‘zDSt 2789:98 tomonidan quyidagi
turli ko‘rsatkichlar qabul qilingan:
Ra - yuza profilining o‘rta arifmetik chetga chiqishi;
Rz - profilning o‘nta nuqtasi bo‘yicha g‘adir-budurligining balandligi;
Sm - g‘adir-budurligining cho‘qqilari bo‘yicha o‘rtacha qadami;
t - profilning nisbiy tayanch uzunligi;
P - real yuza profili kesimi darajasining sonli qiymati.
Yuzalarning g ‘adir-budurlik klasslari. 0 ‘zDSt 2789:98 da
yuzalarning 14 ta g‘adir-budurlik klasslari qabul qilingan. Bunda 
1-g‘adirbudurlik klassi — eng dag‘al, 14-g‘adir-budurlik klassi esa eng yuqori
sifatli yuzaga to‘g‘ri keladi.
Yuzalarning g‘adir-budurlik klasslari Ra va Rz parametrlaming sonli
qiymatlari bilan aniqlanadi. Amalda detal yuzasining g‘adir-budurlik
klassi etalonlarda solishtirish yoki maxsus asboblar yordamida aniqlanadi.
Detal yuzasining g‘adir-budurlik klassi uning ishlash sharoiti,
yuzaning ishlash vaqtidagi ahamiyati, texnologik, iqtisodiy va boshqa bir
qancha faktorlar nazarda tutilgan holda konstruktor tomonidan belgilanadi.
Yuzalarning 6-12 g‘adir-budurlik klasslari uchun Ra asosiy shkala,
1-5, 13 va 14 g‘adir-budurlik klasslari uchun Rz asosiy shkala qilib qabul
qilingan.

---

 Yuzalarning g ‘adir-budurlik klasslari. 0 ‘zDSt 2789:98 da
yuzalarning 14 ta g‘adir-budurlik klasslari qabul qilingan. Bunda 1-g‘adirbudurlik 
klassi — eng dag‘al, 14-g‘adir-budurlik klassi esa eng yuqori
sifatli yuzaga to‘g‘ri keladi.
Yuzalarning g‘adir-budurlik klasslari Ra va Rz parametrlaming sonli
qiymatlari bilan aniqlanadi. Amalda detal yuzasining g‘adir-budurlik
klassi etalonlarda solishtirish yoki maxsus asboblar yordamida aniqlanadi.
Detal yuzasining g‘adir-budurlik klassi uning ishlash sharoiti,
yuzaning ishlash vaqtidagi ahamiyati, texnologik, iqtisodiy va boshqa bir
qancha faktorlar nazarda tutilgan holda konstruktor tomonidan belgilanadi.
Yuzalarning 6-12 g‘adir-budurlik klasslari uchun Ra asosiy shkala,
1-5, 13 va 14 g‘adir-budurlik klasslari uchun Rz asosiy shkala qilib qabul
qilingan.
Y uzalarning g ‘adir-budurligini tasniflash norm alangan baza
uzunligidagi yuzalarda R
a
 va R
2 
parametrlaming sonli qiymatlari bo‘yicha
amalga oshiriladi. 

---

---

---

Shimingdek, bu mashinasozlik va asbobsozlik sanoatidagi ilg‘or
zavodlaming tozalik klasslarini qo‘llash tajribalaridan olingan misollar
keltirilgan.
Yuzalarning g‘adir-budurlik xarakteristikasi ularga har xil usullar bilan ishlov 
berishga bog‘liq.
Detal yuzasining g‘adir-budurligi bilan uning aniqligi orasida, albatta,
m a’lum bog‘lanish bor. Yuqori aniqlik uchun qo‘llanilgan usul bilan
ishlov berilgan yuza yuqori darajali g‘adir-budurlik klassini ham beradi.
Masalan, abraziv pardozlash chambaragi bilan ishlov berish natijasida 2-3
aniqlik klassiga va 6-7 g‘adir-budurlik klassiga erishish mumkin. Ammo
ayrim hollarda yuqori aniqlik klassi talab qilinmasa ham (masalan, har xil
dekorativ buyumlar uchun) yuqori g ‘adir-budurlik klasslari talab qilinadi.