O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. Rezbalarning chizmada tasvirlanishi va belgilanishi.
|
1. Metrik rezbalar.
1.1. Silindrik metrik rezba (GOST 8724-81 va GOST 9150-81) rezba o'zining burchak profili a —60° (profil teng tomonli uchburchak) bilan xarakterlanadi. Profilning nazariy balandligi H=0,86602 P, ish balandligi /7=0,54126 P ga teng. Amaliyotda ko‘proq diametri 1 mm dan 600 mm gacha boigan silindrik metrik rezbalar tatbiq etiladi. Metrik rezbalami shartli belgilashda M harfi, nominal diametri d, mayda yoki yirik qadamliligi, chap yo‘lli rezbalar uchun LH qatnashadi. Masalan, nominal diametri 24 mm, yirik qadamli metrik rezba - M24 deb belgilanadi. Xuddi shu o‘lchamdagi mayda qadamli (P = l,5) rezba - M24 x1,5, agar shu o'lchamdagi rezba chap yo‘lli yirik qadamli bo‘lsa - M 241.И, mayda qadamli bo‘lsa - M24 y l,5LH ko‘rinishida belgilanadi. 2.3. Rezbalarning chizmada tasvirlanishi va belgilanishi. GOST 2.311-68 (ST SEV 284-76)ga muvofiq barcha rezba turlarini shartli tasvirlash qabul qilingan. Unga ko‘ra sterjendagi rezbaning tashqi diametri asosiy yo‘g‘on tutash chiziqda, ichki diametri esa ingichka tutash chiziqda tasvirlanadi. Sterjen o‘qiga parallel bo‘lgan proyeksiya Ickisligidagi ko'rinishi rezbaning ichki diametrini ifodalovchi ingichka tutash chiziq butun rezba uzunligi bo‘yicha chiziladi. Sterjen o‘qiga perpendikular tekislikdagi ko‘rinishida esa rezbaning ichki diametri aylananing taxminan % qismiga teng bo'lgan va istalgan yerida uziladigan yoy bilan chiziladi. Rezbaning chegarasini belgilovchi chiziq to‘liq profilli qismi tugagan joydan (rezba sbegi boshlanguncha bo‘lgan joygacha) asosiy yo‘g ‘on tutash chiziqda rezba tashqi diametrigacha chiziladi (4.1-rasm, a). Agar rezba chegarasi ko‘rinmaydigan bo‘lsa, u shtrix chiziqda rezba tashqi diametrigacha chiziladi. Rezbali teshikning ichki diametri asosiy tutash chiziq bilan va tashqi diametri ingichka tutash chiziq bilan tasvirlanadi. Ingichka tutash chiziqlarni teshik o‘qiga parallel bo‘lgan qirqimlarida, rezba tashqi diametrining butun uzunligi bo‘yicha o‘tkaziladi. Ingichka tutash chiziq asosiy chiziqdan kamida 0 , 8 mm va ko‘pi bilan rezba qadamiga (7?) teng masofada o'tkaziladi. Teshik o‘qiga perpendikulyar tekislikdagi tasvirida esa rezbaning tashqi diametri aylananing taxminan % qismiga teng bo‘lgan va ixtiyoriy joyda uziladigan yoy bilan o‘tkaziladi (4.2-rasm, a). Qirqim va kesimlarda shtrixovkalash chiziqlari sterjenlarda rezbaning tashqi diametriga yetkazib chiziladi. Teshiklarda esa shtrixovkalash chiziqlari rezbaning ichki diametriga yetkazib chiziladi. Agar rezbali teshiklar ko‘rinmas qilib tasvirlansa, undagi rezbaning ichki va tashqi diam etrlari bir xil yo‘g‘onlikda shtrix chiziqda chiziladi. Rezbalardagi maxsus konstruktiv ahamiyatga ega bo‘lmagan faskalar sterjen va teshik o ‘qiga perpendikulyar tekislikda tasvirlanmasligi mumkin. Sterjendagi rezbani tasvirlovchi ingichka tutash chizig‘i sterjen o‘qiga parallel yo‘nalib, faskaning chegara chizig‘ini kesib o‘tishi shart. Rezbali berk teshik (uyacha)larning tubi konus shaklida bo‘lib, uchidagi burchagi 120° bo‘ladi. Bu burchak uchi konus shaklida charxlangan parmadan hosil bo‘ladi. Chizmasiga qarab, teshik chuqurligi bilan rezba uzunligi o‘zaro farqlanganida ham 4.4-rasm, a va b lardagidek tasvirlanishi mumkin. Qirqimda rezbali birikmalarni uning o‘qiga parallel tekislikdagi tasvirida teshik rezbasining faqat sterjen to‘sib (yopib) qolmagan qismigina tasvirlanadi. Qirqimda rezbali birikmalarni uning o‘qiga parallel tekislikdagi tasvirida teshik rezbasining faqat sterjen to‘sib (yopib) qolmagan qismigina tusvirlanadi. Profili standartlashtirilmagan rezbalar chizmada 4.6-rasmdagidek tasvirlanadi. Unda rezbaning barcha o‘lchamlari (chizmada o‘lchamlar hurllar orqali qo‘yilgan) va «Rezba» so‘zi bilan qo‘shimcha ma’lumotlari hum (rezbaning chapaqayligi, kirimlar soni va hokazolar) ko'rsatiladi. Rezba sbegi, protochkasi va rezbali buyumlarning faskasi.Rezbalaming konstruktiv va texnologik elementlari (faska, rezba sbegi, oxirigacha qirqilmagan qism, protochkalar) uchun o‘lcham va shakllar aniq o'rnatilgan. GOST 10549-80 (ST SEV 214-75)ga muvofiq standart rezbalar uchun bu o‘rnatm alar rezbaning qadamiga bog‘liq. Rezba keskichining uchi detaining butun uzunligi bo‘yicha kesib boradi, natijada rezba profilining oxirgi qismi kichrayib yo‘q bo‘lib ketadi va shu joydan keskich chiqib ketadi. Ana shu rezba profilining kichrayib, yo‘q bo‘lib ketgan qismi rezbaning sbegi deyiladi va u chizmada «X» bilan belgilanadi. Ko‘pincha rezba uzunligiga buning «X» qismi qo‘shib ko‘rsatiladi. Agar chizmada rezba sbegini ko'rsutish lozim bo‘lsa, u rezbaning o‘qiga nisbatan 45° burchak ostida ingichka tutash chiziq bilan ko‘rsatiladi. Bundan tashqari rezba sbegidan boshlab detaining tayanch yuzasigacha boTgan «а» masofa rezbaning oxirigacha qirqilmagan qismi deyiladi. Detallarda to‘la profilli rezba hosil qilish uchun uni o‘yishda sbeg qismi o‘m ida protochka (ariqcha) o‘yiladi. Natijada rezba qirqilganda keskichning uchi rezbani o‘yib borib ariqchaga chiqadi va hosil bo‘lgan rezba to‘la profilli bo‘ladi. Ariqchalaming o‘lchamlarini GOST 10549- 80 dan olish mumkin. Detal chizmasida protochkalar soddaroq chizildi, ammo unga chiqarish elementi qo‘shimcha qilinadi. Sbegning o ‘lcham ini P rezba qadam iga nisbatan quyidagicha olish mumkin: normal sbeg - 2,5*P; qisqa sbeg - l,25x.P. Oxirigacha qirqilmagan a masofaning o‘lchami quyidagiga teng bo‘ladi: normadagi - 3 *P; qisqasi - 2 x-P; uzun - 4 xP. Vint, shpilka va boltlami teshiklarga oson burab kiritish uchun hamda rezba o‘ramlariga shikast yetkazmaslik uchun biriktirish detallari uchlariga va rezbali teshiklarga maxsus faskalar ishlanadi Ba’zan sterjen uchi shar segmenti holatida yakunlanadi. Yasash uchun m o‘ljallanm agan faskali detallam ing chizmasini chizishda faskaning balandligini rezba diam etriga qarab c=0,15= tekislikdagi proyeksiyasida faska chizib ko'rsatilmaydi. Muhandislik amaliyotida maxsus boltlar (tashlama bolt, rim-bolt, poydevor boltidan foydalaniladi. Detallarni tezda siqish va bo‘shatishda tashlama boltlardan foydalaniladi va ular uch ko‘rinishda tayyorlanadi: yumaloq kallakli bolt, shplintga mo‘ljallangan teshikli yumaloq kallakli bolt, kallagi vilkali bolt (5.5-rasm, a, b, с). Tashlama boltlar В \а С aniqlikda tayyorlanadi В sinf aniqlikdagi, l-bajarilishdagi, rezbasining diametri 6 mm, joiz o‘lchami maydoni bg, uzunligi 32 mm, mustahkamligi 6mkm bo‘lgan tashlama boltning bcl|(ilanishiga misol: Bolt B.M6-6g Х32.36.С.016 GOST 7798-70. Buyumning yig‘ish chizmasini o‘qish qoidalari. Yig‘ish chizmasini o‘qish deganda chizmaga binoan buyum va uning tarkibiga kiruvchi detallaming fazoviy shaklini aniqlash, uni butlash uchun yig‘ish, nazorat qilish, detallaming bir-biriga nisbatan o‘zaro bog‘lanishlarini bilish uchun zarur bo‘lgan barcha grafik ma’lumotlami aniqlash tushuniladi. Y ig ‘ish chizmalarini tuzish va o‘qishda talabalar chizmachilik darslarida olgan barcha bilimlarini ishga sola bilishi lozim. Chunki yig‘ish chizmalarida ko‘proq oddiylashtirish va shartliliklar qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra yig'ish chizmalarida ba’zi o‘yiqlar, chuqurchalar, o ‘simtalar, galtellar, faskalar, zazor kabi ko‘zga kam tashlanadigan joylar tasvirlanmasligi mumkin. Boltli, shpilkali, vintli birikmalar shartli ravishda oddiylashtirib tasvirlanishi mumkin. Bunda rezba butun sterjen bo‘ylab ko‘rsatilib,bolt, gayka faskalari, shpilka uyalaridagi ehtiyojga qaralganda rezba va shaybalar tasvirlanmaydi. Standartga muvofiq yig‘ish chizmalarida ko‘proq shartlilik va soddalashtirishlar tatbiq qilingan bo‘ lib, ba’zi o‘yiqlar, chuqurchalar, chiziqlar, galtellar, faskalar, tirqish kabi ko‘zga kam tashlanadigan elementlar shartli tasvirlanmasligi mumkin. Y ig ‘ ish chizmalaridagi detallaming ish chizmalarini chizishda unda tatbiq qilingan shartlilik va soddalashtirishlar hisobga olinmagan holda, barcha kerakli konstruktiv elementlari toiiq ko‘rsatiladi. Y ig ‘ma birlikning yig'ish chizmasidan uning detallarini ajratib chizishda quyidagilarga rioya qilish tavsiya etiladi. 1. Y ig‘ish chizmasining asosiy yozuvi va spetsifikatsiyasi diqqat bilan o‘rganiladi, yig‘ish birligining tuzilishi, ishlash jarayoni va qayerda qo‘llanishi to‘g‘risida tasavvur qilishga harakat qilinadi. Y ig‘ish birligi to‘g‘risida qisqacha yozma ma’lumot, ish bajarish sxemasi kabi qo‘shimcha ko‘rsatmalarga e’tibor beriladi. 2. Spetsifikatsiyasi bo‘yicha buyum qanday original va standart detallardan tashkil topganligi diqqat bilan o‘rganiladi. 3. Detallaming o‘zaro joylashishi va birikishiga ahamiyat beriladi. Ishlayotganda detallaming siljishiga, o‘rin almashinishiga hamda har bir detalning geometrik shakliga e’tibor beriladi. Detallaming tuzilishini o‘rganishda qo'shimcha ko'rinishlarga, elementlarining chiqarib tasvirlanishiga, qirqim va kesimlarga ahamiyat beriladi. Chunki qo‘shimcha ko‘rinish va chiqarib tasvirlashlarda detaining asosiy ko‘rinishlarida uning o‘qib bo‘lmaydigan tomonlari to‘g‘risida qo‘shimcha ma’lumot beriladi. 5. Y ig‘ma buyumni qismlarga ajratish va yig'ish tartibini o'rga chizish tavsiya etiladi. Ajratib chiziladigan detallaming geometrik shakllari o‘rganilayotganda ulardagi har bir elementning nima uchun mo‘ljallanganligi aniqlanadi. Ba’zi bir elementini o‘qish qiyin bo‘lganda ular bilan yonma-yon joylashgan detallarga qarab, ular o‘zaro qanday joylashganligi qo‘shib o‘rganiladi. 0 ‘rganish davomida barcha ko‘rinishlar, qirqim, kesimlar, qirqimdagi joylar yuzalarining shtrixlanishiga ahamiyat beriladi. Y ig‘ ish chizmalarini o ‘qish paytida standartlarda mxsat etilgan shartlilik va soddalashtirishlarga ahamiyat beriladi. Chunki ko‘rinish va qirqimlarda hamma narsalar ham tasvirlanavermaydi, balki eng kerakli qismi ko‘rsatiladi. Qopqoq, chambarak kabi ba’zi,detallar ko‘rinishlarining birida boshqa detallarni to‘sib qoladigan boisa, ular tasvirlanmagan bo'lishi mumkin. |