O`zbekiston respublikasi xalq ta‟limi vazirligi

O‟qitishda eksperimentning roli

Yangi informatsion texnologiyalar bilan boyitilgan hozirgi zamon |talablariga javob bera oladigan o'qitish tizimlarini yaratish, tadbiq etish zamonaviy ilm-fan texnologiyalardan foydalanish o'qitishning turli sohalarida bazasini shakllantirishda o'qitish jarayonini samaradorligini oshirishga olib keladi.
F'izikada o'tkazilgan eksperimentning pedagogika nuqtai nazaridan nazariyasi amaliyotning birligini ta‘minlaydi. O'quvchilar tabiat hodisalari va qonuniyatini eksperimental metodlar bilan tadqiq qilishni o'rganadilar, ularda kuzatuvchunlik ilmiy tahlil malakasini tarbiyalaydi, fanga bo'lgan qiziqishini kuchaytiradi. Masalan: oddiy mexanizm (richag, blok, chig'iriq, qiya tekislik, vint va pona)lar yordamida kuchdan yutsa, masofadan yutqazishini nazariy bilishsa, ularda “Oddiy mexanizmlar kuchdan yoki masofadan yutuq bersa, ishdan ham yutuq bermasmikin?‖ degan savol tug‘iladi. Bu savolga eksperiment asosida javob izlashga harakat qilinadi.Buning uchun o'quvchi o'zining olgan nazariy bilimiga murojaat qiladi, ya‘ni richagga ta‘sir qiluvchi kuchlar nisbati shu kuch yelkalarining teskari nisbatiga teng bo'lganda richag muvozanatda bo'ladi:

/₁ — О A oraliq uzunligi bo`lib. F₁ kuchning yelkasi.

/₂ — OB oraliq uzunligi bo‘lib. F₂ kuchning yelkasi.
Aytaylik, massasi 500 kg bo'lgan yukni siljitish zarur bo'lsin. Buning uchun richagning muvozanat shartidan foydalanib, uni siljitish mumkin. Buning uchun
pishiq tayoq (lom) olib. undan rasmdagidek richag sifatida foydalaniladi.
Richagning yelkalarini 20 sm va 200 sm desak, ya‘ni
formuladan kuch yelkalar nisbati 10 ga teng bo‘ladi.

U holda tayoqning uchlariga ta'sir qilayotgan kuchlarning nisbati ham 10 bo ladi. Dcmak, tayoqning В nuqtasiga F =500 N kuch bilan pastga ta'sir etilsa, A nuqtaga yuqori yo'nalgan F₁ =10 F₂ =10*500 N =5000N ga teng bo'lgan kuch ta‘sir etadi. Bu kuch esa 500 kg li yukni siljitishga bemalol yetadi. Ikkinchidan formuladan topamiz. O‘tkazilgan tajribalar richagga ta‘sir etayotgan kuchlar bajargan ishlar o‘ziga teng ekanligini ko'rsatadi:

A₁=A₂ (3)

22. 
    rasm
    

Demak, richagdan foydalanilganda ishdan yutilmaydi, faqat kuchdan yoki masofadan yutish mumkin. Bu esa mexakaning “oltin qoidasi” o‘z kuchida qolishini isbotlaydi.
Shunday qilib, yuqorida ta‘kidlangan misollar yordamida o'quvchilar inson kundalik turmushida tez-tez uchrab turadigan qaychi, ombur va yong‘oq chaqadigan qisqichlarning ishlashini "oddiy mexanizm”larning muvozanat shartiga asoslanganligini bilib oladilar.
Bunday bilim va o‘quvlar talabalarga kelgusida ilmiy-tadqiqot ishlariga ijodiy yondashuviga, eksperimental metodni to'g'ri tanlay bilishga, fizikaviv kattaliklar qiymatlarini zaruriy aniqlikda o'rgatadi. Shu bilan birgalikda fizika ta‘limida fizika eksperimentini rivojlantirish, mazmunini aniqlash, talaba o'zlashtirgan bilimlarni baholashda aniqlikni, ob‘ektivlikni, adolatni hamda xolislikni ta‘minlash faqat
ta‘lim samaradorligini oshirishdagina emas, balki bo'lg‘usi mutaxassisning ma‘naviy kamolotidan ham muhim o'rinni egallashi ayon.